Από πού να αρχίσεις και πού να τελειώσεις;
Από το γεγονός ότι κάποτε οι ελάχιστοι τολμηροί επιβάτες του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου που …έβαζαν το πόδι τους στα ξύλινα βαγόνια του 1904 έτρεμαν στην ιδέα της ηλεκτροπληξίας; Βλέπετε οι εφημερίδες της εποχής, όταν ξεκίνησαν τα παρθενικά δρομολόγια από τον Πειραιά στο Θησείο και αντίστροφα, διάρκειας μόλις σαράντα πέντε λεπτών (!), προειδοποιούσαν με παχυλούς πρωτοσέλιδους τίτλους: «Κι άλλα καμένα ολοσχερώς πτώματα πέταξαν στον Κηφισό για να μην αναγνωριστούν. Έγιναν… κάρβουνο ζωντανοί»! Οι άνθρωποι τότε δεν ήξεραν το ρεύμα, φοβόντουσαν. Έως τη στιγμή, που ο διευθυντής της εταιρείας είχε τη… φωτεινή ιδέα: Κάθε πρωί, πριν από περίπου εκατόν τέσσερα χρόνια, έντυνε και στόλιζε την κυρά του και πραγματοποιούσε μαζί της όλες τις ημερήσιες διαδρομές πάνω-κάτω, μέχρι το Θησείο, ώστε να πειστούν οι αυτόπτες μάρτυρες ότι το ηλεκτρικό τρένο είναι ασφαλές! Και δε σταματούσαν ούτε ένα εικοσιτετράωρο! Και να! Κι άλλο ταγιεράκι η σύζυγος μετά του κυρίου διευθυντού! Και να, που στέκονταν όρθιοι κοντά στα παράθυρα, για να τους βλέπουν οι περίεργοι και άσχετοι!
Να αναπολήσουμε τις ώρες που οι επιβάτες, χωρικοί, νησιώτες και αστοί, γίνονταν ένα με τις κότες και τις άλλες, έμψυχες και μη, πραμάτειες που μετέφεραν, αφού πρώτα αφουγκράζονταν την μπουρού της μηχανής ατμού το 1869, που τους καλούσε να περάσουν στα ξύλινα βαγόνια, στα οποία επιτρεπόταν το κάπνισμα, αλλά «απαγορευόταν το πτύειν»; Ότι άνοιγαν και έκλειναν μόνοι τους τις ξύλινες πόρτες;
Πως στους συρμούς με… ονοματεπώνυμο είχαμε την «Όλγα» του 1868, τη «Θεσσαλία» το 1881 και τη «Μαρίνα» το 1892!
Ότι πενήντα έτη αργότερα διάβαζαν πινακίδες σαν αυτές του στυλ… «Απαγορεύεται η τοιχοκόλλησις. Ο παραβάτης καταδιώκεται! Ν. 2147, αστυνομική διάταξη 1921»! Ναι, καλά διαβάζετε. Στην Ελλάδα του 1900, ο επίδοξος τοιχοκολλητής δεν τιμωρείτο απλά, αλλά οι πολιτσμάνοι τον καταδίωκαν!
Να περιεργαστούμε ιδιοίς όμμασι τις επαγγελματικές ταυτότητες των εργαζομένων με τις φωτογραφίες τους, που έφεραν την επίσημη σφραγίδα της Γκεστάπο κατά τη διάρκεια της κατοχής (1941-1944), που έγραφαν τα στοιχεία τους στα γερμανικά και τα ελληνικά με σκοπό να μπορούν να κυκλοφορούν σχεδόν ανενόχλητοι;
Να μάθουμε για τα δύο καταφύγια που βρίσκονταν κάτω από το σημερινό σταθμό του Πειραιά, που «ακουμπούσε» απευθείας στη θάλασσα το 1928, πριν μπαζωθεί και γίνει δρόμος και λιμάνι; Για τη δεξαμενή νερού που χτίστηκε με πορσελάνη κι ουδέποτε άφησε την υγρασία να περάσει στην επιφάνεια της γης;
Για το «νεκρό άνθρωπο», το σύστημα ακινητοποίησης που ισχύει και στον 21ο αιώνα και φρενάρει με τη μία το τρένο ακόμη κι αν… ξεχαστεί ο οδηγός για δέκα δευτερόλεπτα, σώζοντας από κάθε κίνδυνο τους συνανθρώπους του πάνω στο συρμό;
Και το ταξίδι στις ράγες της …ιστορίας μόλις άρχισε! Εσείς αποφασίζετε για τη γνώση. Εμείς σας προτείνουμε τη γνωριμία…
Στάση λίγο πριν την επιβίβαση ή την αποβίβαση; Σύντομο εκπαιδευτικό ταξίδι για τα παιδιά μας; Συνάντηση με φίλους στο παρακείμενο καφέ-σνακ φουντ με προορισμό το λιμάνι; Όπως και να το δει κάποιος, αξίζει να επισκεφθεί το Μουσείο Ηλεκτρικών Σιδηροδρόμων, το ανεκτίμητο «στολίδι» που στεγάζεται μέσα στο σταθμό του ΗΣΑΠ Πειραιά!
Ξεναγός μας στη διαδρομή πίσω στο χρόνο και την ιστορία δεν είναι άλλος από τον Μανώλη Φωτόπουλο, τον συνταξιούχο υπάλληλο του ΗΣΑΠ, τον εμπνευστή και πρωτεργάτη της δημιουργίας του Μουσείου, εκεί που παλιά ήταν το Ταχυδρομείο… «Δεν μας έδιναν το κτίριο. Ήθελαν να καταλήγει εδώ η αερογέφυρα που συνδέει το λιμάνι με τον ηλεκτρικό σταθμό. Τελικά μετά από αγώνες πέντε χρόνων πετύχαμε και σήμερα σκοπεύουμε να επεκταθούμε και στους δύο ορόφους από πάνω μας, για να έχουμε και βιβλιοθήκη».
Τα μάτια του κυρίου Φωτόπουλου μοιάζουν να λάμπουν εκτυφλωτικά, όταν μας μιλά για το έργο ζωής του, το όραμά του, για το οποίο συγκέντρωνε λιγοστά εκθέματα από το 1990 με τη βοήθεια συναδέλφων του και πιο εντατικά από το 1995 που βγήκε στη σύνταξη, ενώ συνεχίζει ακάθεκτος.
Ένα μουσείο που γεννήθηκε από τον απόλυτο έρωτα, την αγνή αγάπη για την εργασία του, την οποία τίμησε εκείνος και τα μέλη της οικογένειάς του στα διάφορα πόστα τους από τον περασμένο αιώνα, καθώς… «Ο παππούς μου ήταν στα εκδοτήρια εισιτηρίων για τριάντα πέντε χρόνια» μας λέει, δείχνοντας τη στολή που φορούσε ο πρόγονός του το 1910 και την οποία φυλάει σαν πολύτιμο θησαυρό στο χώρο που καταγράφει πορεία εκατόν τριάντα χρόνων ατμού και ηλεκτρικού στις υπηρεσίες των επιβατών, προκαλώντας ρίγη συγκίνησης σε μαθητές και ενήλικες! Στην αφήγησή του, μας εξηγεί: «Έχουμε παράδοση στα τρένα. Ο πατέρας μου ήταν νυχτοφύλακας για δεκαπέντε χρόνια, ο αδελφός του και θείος μου ήταν εργοδηγός στη σηματοδότηση για σαράντα πέντε ολάκερα έτη και εγώ τεχνικός των γραμμών για τριάντα επτά χρόνια. Έπιασα δουλειά το 1955 σε ηλικία δεκαπέντε ετών, όταν γίνονταν τα έργα επέκτασης της γραμμής στα Πατήσια. Είναι γλυκό… μικρόβιο η δουλειά στα τρένα. Μια μέρα να εργαστεί κάποιος κοντά στους συρμούς, αρκεί για να ερωτευτεί αυτή τη δουλειά για πάντα. Αμέσως, νιώθει το καρδιοχτύπι…».
Πριν υλοποιηθεί ο στόχος του να αναδειχθεί το «βιβλίο πορείας» της προόδου του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου και των υπαλλήλων της, ο κύριος Φωτόπουλος άρχισε την… ανασκαφή και αναζήτησή του: «Με ένα παλιό καπέλο κι ένα φαναράκι ψάχνοντας οτιδήποτε σε αποθήκες, μάντρες, παλαιοπωλεία, ακόμη και σε βαρέλια σκουπιδιών δήμων, μηχανουργείων, κ.ά., από Πειραιά μέχρι Κηφισιά. Στην αρχή τα ευρήματα ίσα που γέμιζαν ένα κουτί και τώρα αριθμούν τα έξι χιλιάδες αντικείμενα από εργαλεία, φωτογραφίες, βιβλία (3.000), αποκόμματα εφημερίδων και περιοδικών έως βαγόνια, ράγες, βοηθητικές άμαξες και άλλα μεγάλα αντικείμενα τροχαίου υλικού και ελέγχου. Τα εγκαίνιά μας έγιναν τον Νοέμβριο του 2005 και είμαστε ανοικτά για το κοινό καθημερινά 09.00-14.00 και 17.00-20.00, εκτός Σαββατοκύριακου».
Η φωνή του πάλλεται από ευτυχία, όταν μας επισημαίνει ότι στο Μοσχάτο διασώζεται η πέτρινη αποβάθρα του ατμήλατου και πως… «Είμαστε η αρχαιότερη σιδηροδρομική υπηρεσία στον κόσμο. Λονδίνο και Λος Άντζελες είχαν ένα με δυο χρόνια νωρίτερα από τη χώρα μας. Ξέρετε, εγώ διέσωσα το ρολόι του σταθμού Ομονοίας που είχε το 1964, όπως και τις τεράστιες λάμπες με τις βάσεις τους, που υπήρχαν στην είσοδο. Κατά τύχη τις βρήκα πεταμένες και κατάλαβα τι ήταν από παλιές ασπρόμαυρες φωτογραφίες. Να πείτε στον κόσμο ότι ο ηλεκτρικός είναι το ασφαλέστερο μέσο χάρη στο «νεκρό άνθρωπο», το σύστημα που ενεργοποιείται, αν περάσουν δέκα δευτερόλεπτα αμηχανίας του οδηγού».
Στον επίλογο ο κύριος Μανώλης Φωτόπουλος ζητά να γράψουμε το παράπονο-καταγγελία του αλλά και ταυτόχρονα έκκληση, καθώς με αίσθηση έντονης πικρίας και αγανάκτησης μας λεει… «Υπήρχαν κάποια παλιά ξύλινα βαγόνια για ενίσχυση πολιτιστικών εκδηλώσεων δήμων και κοινοτήτων (σ.σ. ορισμένα χρησιμοποιούνται ακόμη, όπως στο Πασαλιμάνι, Τερψιθέα, Καραϊσκάκη κλπ.), που υπεύθυνοι-ανεύθυνοι πέταξαν στα σκουπίδια ή έσπασαν. Τα κατέστρεψαν… Γιατί τέτοια βαρβαρότητα. Δε μας φώναξαν να τα μεταφέρουμε. Μόνο ο δήμος Κηφισιάς μας είπε: «Ελάτε να το πάρετε». Σε αντίθεση με το δήμο Μοσχάτου, πριν λίγο καιρό, και Πειραιά επί Αγραπίδη. Φαίνεται δίνουν μεγαλύτερη αξία στον Καρνάβαλο και τα γυμνά μπαλέτα κι όχι στην ιστορία μας…».
ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΤΜΗΛΑΤΟΜΗΧΑΝΗ ΣΤΗΝ ΗΛΕΚΤΡΙΚΗ
Από το 1835, που έγινε η αρχική πρόταση για ίδρυσή του, μέχρι το 2008 ο αστικός σιδηρόδρομος έχει γνωρίσει δόξες, κατοχή, εμφύλιο, Δημοκρατία και δικτατορία. Στις κουκέτες του κάθισαν Πρόεδροι, Βασιλείς, διασημότητες και δισεκατομμύρια ανώνυμοι επιβάτες και βίωσε παράλληλα τη μετεξέλιξη της πόλης από μικρό χωριό σε μεγάλο αστικό συγκρότημα, συμβάλλοντας στην οικονομία και στην καλύτερη ποιότητα ζωής της πρωτεύουσας.
Το 1869 ο πρώτος ελληνικός σιδηρόδρομος με ατμοκίνηση συνδέει Αθήνα-Πειραιά και βελτιώνει τη μεταξύ τους συγκοινωνία που γινόταν με άμαξες και υποζύγια. Τα επίσημα εγκαίνια γίνονται στο σταθμό του Θησείου με κάθε μεγαλοπρέπεια στις 27 Φεβρουαρίου κι έχουν τη μορφή παλλαϊκού συναγερμού. Η ανέγερση του σταθμού του Πειραιά τελειώνει το 1882 κι αρχίζει να χτίζεται ο σταθμός του Φαλήρου. Το 1896, ο σιδηρόδρομος εξυπηρετεί κατοίκους και επισκέπτες κατά τη διάρκεια των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων. Το 1904, ο εξηλεκτρισμός της γραμμής σηματοδοτεί τις τεχνολογικές εξελίξεις της εποχής. Παράλληλα το 1910 ηλεκτροκινείται και ο μέχρι τότε ιππήλατος τροχιόδρομος (τραμ) της Παραλίας Πειραιά. Από το 1926 έως το 1975, εκτελούνται μεγάλα έργα επέκτασης του δικτύου. Ο σταθμός της Ομόνοιας εγκαινιάζεται από τον Ελευθέριο Βενιζέλο στις 21 Ιουλίου 1930, δίνοντας τον αέρα ευρωπαϊκής μεγαλούπολης και τα τρένα Πειραιώς-Αθηνών φθάνουν επιτέλους στο σταθμό Ομόνοιας. Το 1957 λειτουργεί και ο σταθμός Κηφισιάς και συνδέεται στο ενιαίο δίκτυο, αντικαθιστώντας το ατμοκίνητο «θηρίο» που έκανε τη διαδρομή πλατεία Αττικής -Κηφισιά (1882-1938). Μετά συνδέθηκε με τραμ (1936), πράσινα λεωφορεία (1955) και τα τελευταία χρόνια με το μετρό.
Γράφει η Βάνα Καρατολου
