Σάββατο 28 Ιουλίου 2012

Περιήγηση στα Ελληνικά μουσεία από το Google Art Project

Περιήγηση στα Ελληνικά μουσεία από το Google Art Project
Το Νέο Μουσείο της Ακρόπολης θεωρείται ένα από τα πιο σημαντικά μουσεία στον κόσμο. Η κατασκευή του αναμενόταν από τους Έλληνες για πολλά χρόνια, κόστησε 150 εκ. ευρώ, και διήρκησε 9 χρόνια. Το Μουσείο βρίσκεται στην βάση της Ακρόπολης με θέα τον Παρθενώνα. Είναι είναι κτίριο περίπου 25,000 τμ, με πέντε ορόφους, που δίνει χώρο σε 4,000 ευρήματα. Ένα ενδιαφέρον χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι τα θεμέλιά του, που φαίνονται μέσα από τα γυάλινα πατώματα. Είναι έτσι σχεδιασμένα ώστε να επιτρέπουν στο κτίριο να ύπταται πάνω από τα ερείπια της αρχαίας πόλης που ανακαλύφτηκαν κατά την κατασκευή του κτιρίου.

Benaki Museum Google Art Project
Το Νέο Μουσείο Μπενάκη επί της οδού Πειραιώς είναι ένα μοντέρνο μουσείο που λειτουργεί σε όλη τη διάρκεια της ημέρας. Το νέο κτίριο έχει διαμορφωθεί πάνω σε υπάρχον περίβλημα και γύρω από ένα εσωτερικό αίθριο. Το αίθριο παίζει σημαντικό ρόλο στην λειτουργία του κτιρίου, όχι μόνο επειδή ενοποιεί όλους τους χώρους και επιτρέπει την κίνηση των επισκεπτών, αλλά και επειδή εξυπηρετεί την  εμφάνιση εναλλακτικών εκδηλώσεων και υπαίθριων εκθέσεων κλπ. Το Μουσείο έχει μέγεθος περίπου 8,000 τμ. περιλαμβάνοντας το αίθριο και τα υπόγεια, ενώ οι εκθεσιακοί χώροι είναι περίπου 3,000 τμ. Το Μουσείο επίσης περιλαμβάνει μεγάλο αμφιθέατρο, βιβλιοπωλείο και εστιατόριο.

Cycladic Art Museum Google Art Project
Το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης Γουλανδρή είναι ένα υπέροχο μικρό ιδιωτικό μουσείο αφιερωμένο στην μελέτη και προβολή των αρχαίων πολιτισμών του Αιγαίου και κυρίως στον κυκλαδικό πολιτισμό της 3ης χιλιετίας π.Χ.. Τα εκθέματα είναι πραγματικά εντυπωσιακά, και η αφηρημένη μορφή τους έχει κεντρίσει το ενδιαφέρον πολλών σύγχρονων καλλιτεχνών.

Παρασκευή 27 Ιουλίου 2012

O George Finlay (1799-1875) και το Λαυρεωτικό Ζήτημα

[Χρήστος Π. Μπαλόγλου Δρ Οικονομικών Επιστημών Πανεπιστημίου Φραγκφούρτης Διδάσκων Π.Δ. 407/80 του Τμήματος Οικονομικής Επιστήμης Πανεπιστημίου Κρήτης]

Εισαγωγή
ΠΡΟΣΦΟΡΗ ΑΦΟΡΜΗ για τη συγγραφή της ανακοινώσεώς μου αυτής απε-
τέλεσε το γεγονός της συμπληρώσεως των 200 ετών από τη γέννηση του Βρεταν-
νού ιστορικού και νομικού George Finlay (1799-1875), ένα γεγονός το οποίο εορ-
τάστηκε με πάσα λαμπρότητα τον Σεπτέμβριο 1999 από την Βρεταννική Αρχαι-
ολογική Σχολή των Αθηνών. Παράλληλα, η ύπαρξη του ταξινομημένου αρχείου
του και η ανεύρεση στοιχείων που αφορούν το Λαυρεωτικό Ζήτημα με οδήγησαν
στην σκέψη να υποβάλω προς την Επιστημονική Επιτροπή το προαναφερόμενον
θέμα. Από τη θέση αυτή επιθυμώ να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στην Επιστη-
μονική Επιτροπή της Θ΄ Επιστημονικής Συνάντησης για την έγκριση της ανακοινώσεώς μου, αλλά και στον Διευθυντή και το προσωπικό της Βιβλιοθήκης της Βρεταννικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών που μου παρείχαν όλα τα μέσα για την μελέτη του «Αρχείου».[1]
[1]  Αναλυτικό περιεχόμενο των φακέλλων του Αρχείου έχει δημοσιεύσει η Joan Hussey, 
The Finlay Papers. A Catalogue. The British School of Archaelogy at Athens, Thames and 
Hudson. London 1973.
George Finlay





1. Ο Finlay [2]
Ο Σκωτικής καταγωγής Βρεταννός ιστοριοδίφης του 19ου αιώνα, που έμελλε
να διακριθεί για την ενεργό συμμετοχή του στον Πόλεμο της Ελληνικής Ανεξαρ-
τησίας (1821-1830), γεννήθηκε στο Φάβερσαμ του Kent στις 21 Δεκεμβρίου 1799 

και σπούδασε Νομικά στο Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης. Στη συνέχεια μετεκπαι-
δεύθηκε για δύο χρόνια (1820-1821) με εξειδίκευση στην μελέτη του Ρωμαϊκού
Δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Γοτίγγης της Γερμανίας, όταν ξέσπασε η Ελληνική
Επανάσταση στη Μολδοβλαχία και στην Πελοπόννησο διέκοψε τις σπουδές του
και ήλθε στο 1823 στην Ελλάδα. Ο πρώτος του σταθμός ήταν τα Επτάνησα. Στην
Κεφαλληνία συναντήθηκε με τον Λόρδο Βύρωνα (Byron) και στην συνέχεια πε-
ριόδευσε στην Πελοπόννησο, όπου τελειοποίησε τα ελληνικά που είχε μάθει στη
Γερμανία, μελέτησε τα πλούσια ιστορικά μνημεία της περιοχής και δέθηκε ακόμα
περισσότερο, συναισθηματικά, με την ελληνική υπόθεση. Το 1824 υποχρεώθηκε
να μεταβεί στην Ιταλία για να θεραπευθεί από την ελονοσία που τον έπληξε στην
Ελλάδα και στη συνέχεια επέστρεψε στην Γλασκώβη, όπου το 1825 έλαβε το πτυ-
χίο της Νομικής και την άδεια άσκησης του δικηγορικού επαγγέλματος. Την ίδια
χρονιά επέστρεψε στην Ελλάδα, όπου και εγκαταστάθηκε μόνιμα. Παντρεύτηκε
την Katherine Askair στην Αίγινα στις 29 Οκτωβρίου/10 Νοεμβρίου 1829.[3]
΄Όταν αναγνωρίσθηκε η ανεξαρτησία της Ελλάδος και ιδρύθηκε το Ελληνικό
Κράτος, ο Finlay αποφάσισε να εγκατασταθεί στην ελληνική πρωτεύουσα, που
τα ερειπωμένα μνημεία της πάντα του προκαλούσαν τον θαυμασμό.
Αγόρασε κοντά στο Παλάτι και προς το μέρος του σημερινού Εθνικού Κήπου
ένα μεγάλο κτήμα και προσπάθησε να εισάγει τις νεότερες μεθόδους καλλιεργεί-
ας. Η προσπάθειά του όμως απέτυχε. Μετά την αποτυχία του αυτή, αποφάσισε να
ασχοληθεί συγγραφικά με την εξιστόρηση της ελληνικήςιστορίας και ιδιαίτερα, των
συγκλονιστικών γεγονότων, τα οποία είχε ζήσει ο ίδιος ως αυτόπτης μάρτυρας.



[2. ] Τα βιογραφικά στοιχεία αρυσθήκαμε από το άρθρο του Α.Γ.Κ. Σαββίδη, «Γεώργιος
Φίνλαιϋ», Νέα Εστία,  τόμ. 131ος,  τχ. 1555, Αθήνα 1992, σσ. 541-543, ο οποίος το έθεσε
στη διάθεσή μας και τον ευχαριστούμε θερμά. Βλ. Γ. Κορδάτου, «Γεώργιος Φίνλεϋ. Ο
ιστορικός της Ελληνικής Επαναστάσεως», στον τόμο: Γ. Φίνλεϋ, Ιστορία της Ελληνικής
Επαναστάσεως, Τόμ. Α΄. Πρόλογος Γ. Κορδάτου. Επιμέλεια-Σχόλια Τ. Βουρνά. Αθήνα, χ.χ., 
σσ. 5-11. Πρβλ. για την 50ετία του Finlay στην Ελλάδα (1825-1875) το άρθρο του W. Miller 
στο Δελτίο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, 10 (1928) 31-40.
[3].  Ο γάμος τελέσθηκε από τον ιερέα του πολεμικού πλοίου «Ασία». Βλ. F.O. 32/6/245 
(87), Dawkins (Άργος) προς Aberdeen (F.O.), 12/24 Νοεμβρ. 1829. Επιτομαί Εγγράφων του
Βρεταννικού Υπουργείου των Εξωτερικών. Γενική Αλληλογραφία/Ελλάς, τόμ. Α΄. Επιμ. Υπό
Ε. Πρεβελάκη-Φ. Γλύτση. Αθήναι 1975 [Ακαδημία Αθηνών: Μνημεία της Ελληνικής Ιστο-
ρίας 9], σ. 142, Επιτ. 6/29, αρ. 426.


Η πλούσια συγγραφική παραγωγή του περιλαμβάνει τα έργα Τhe Hellenic 
Kingdom and the Greek Nation (London 1836), Greece under the Romans B.C. 146 
to A.D. 716 (2 τόμοι, 1844, 1857 [2]και στα γερμανικά 1861), History of the Byzantine 
and Greek Empires from 1057 to 1453 (2 vols, Edinburgh and London, 1852, 1856[2]), 
History of Greece under Ottoman and Venetian rule (1856) και σε ελληνική μετά-
φραση του Μ. Γαρίδη, με πρόλογο, επιμέλεια, προσθήκες και σχόλια από τον Τάσο
Βουρνά με τον τίτλο Ιστορία της Τουρκοκρατίας και της Ενετοκρατίας στην Ελλάδα
(Αθήνα: Τολίδης, χ.χ.), History of the Greek Revolution (2 τόμοι, 1861 και ανατύπω-
ση 1971) και σε ελληνική μετάφραση με πρόλογο του Γ. Κορδάτου και επιμέλεια
–σχόλια του Τ. Βουρνά (2 τόμοι, Αθήνα: Ο Κόσμος, χ.χ.). Παράλληλα, αρθρογρα-
φούσε σε επιστημονικά ιστορικά περιοδικά διαπραγματευόμενος την ιστορία του
κράτους των Μεγάλων Κομνηνών της Τραπεζούντος για την περίοδο 1204-1461.[4]

O Finlay ανήκε στα επίλεκτα μέλη της αθηναϊκής κοινωίας της εποχής της
βασιλείας του Όθωνος και του Γεωργίου Α΄. Συνδεόταν με διπλωματικούς και
πολιτικούς τίτλους της ελληνικής πρωτευούσης. Η γνώμη του και οι κρίσεις του
για γεγονότα και πρόσωπα τύγχαναν γενικής αποδοχής. Δεν είναι κατά συνέπεια
τυχαίο το γεγονός ότι η πλέον έγκριτη εφημερίδα του Λονδίνου «Times» τον διό-
ρισε το 1864 ανταποκριτή της και πάντα δημοσίευε σε εξαιρετική θέση τις αντα-
ποκρίσεις του από την Ελλάδα.
Η περίοδος που αναλαμβάνει ανταποκριτής των «Times» συμπίπτει ουσια-
στικά με την ανάρρηση στον θρόνο της Ελλάδος του Γεωργίου του Α΄ και σημα-
τοδοτείται με ποικίλα πολιτικά γεγονότα: Η Κρητική Επανάσταση, η Σφαγή στο
Δήλεσι, το Λαυρεωτικό.
Η αξιοπιστία και η σπουδαιότητα των πληροφοριών που παρέχει το αρχειακό
υλικό, στο οποίο βασίζεται ως ένα βαθμό η πρόοδος της ιστοριογραφίας, εξαρτά-
ται ουσιαστικά από τον «συγγραφέα» των εκθέσεων. Εξαρτάται δηλαδή από την
ευρεία γνώση της ιστορίας του πολιτισμού της χώρας στην οποία έχει τοποθετη-
θεί. Εξαρτάται, όμως παράλληλα, από την ευσυνειδησία και αντικειμενικότητα
με την οποία ο Finlay συλλέγει τις πληροφορίες του και από την ακρίβεια και
διαύγεια με την οποία τις παρουσιάζει στην εφημερίδα του

[4.]  Α.Γ.Κ. Σαββίδη, ό.π., σ. 542

2. Περιγραφή και ανάλυση του αρχειακού υλικού σχετιζομένου με το Λαυρεωτικό

Η πρώτη αναφορά του Finlay, στα μεταλλεία του Λαυρίου χρονολογείται το
1865, όπου σε ειδικό φάκελλο με τίτλο «Documents from 1865», –ο οποίος περι-
λαμβάνει και έγγραφα μέχρι το 1867,– υπάρχει μία ανταπόκριση στους «Times»
 με ημερομηνία 19 Οκτωβρίου 1865, όπου μνημονεύει την ύπαρξη της Εταιρεί-
ας «Roux et Co». Είναι γνωστό ότι στις 28 Απριλίου 1864 ιδρύθηκε από τους
Helarion Roux, –o οποίος ενεργούσε για δικό του λογαριασμό και για λογαρια-
σμό του τραπεζικού καταστήματος Roux Fraissinet– και Ερρίκου Serpieri, –από
τον οίκο J.B. Serpieri et Bouquet και τον Γ. Παχύ–, η Εταιρεία «Ηelarion, Roux,
Bouquet Fraissinet et Serpieri», με έδρα τη Μασσαλία και κεφάλαιο 600.000 φρά-
γκα. Πρόεδρος και Γενικός Διευθυντής της Μεταλλουργικής Εταιρείας εκλέχθη-
κε ο Helarion Roux.[5]
Στον ίδιο φάκελλο, με ημερομηνία 10 Οκτωβρίου 1867, υπάρχει ανταπόκριση
που αναφέρεται στην παραχώρηση εκτάσεων της Λαυρεωτικής στην «Εταιρεία».
Πράγματι, με το Β.Δ. της 23ης Αυγούστου 1867 παραχωρούνται στην ‘Εταιρεία»
οι εκτάσεις της Καμάριζας και Συντερίνης, στις οποίες είχε ενεργήσει εκμεταλ-
λεύσεις αρχαίων μεταλλευμάτων, πτωχών περιττωμάτων με πολύ ικανοποιητικά
αποτελέσματα. Μεταγενέστερο Β.Δ.  της  3ης Δεκεμβρίου 1868  επικυρώνει την
παραχώρηση των εκτάσεων αυτών.[6]

Σε άλλο φάκελλο ανευρίσκουμε επιστολή του Κυρίου Watson προς τον Υπουρ-
γό της Μ. Βρεταννίας Erskine (14 Σεπτεμβρίου 1870), που κάνει μία μικρή εξι-
στόρηση της ιδρύσεως της «Εταιρείας», περιγράφει τα έργα που έχουν γίνει στην
περιοχή, υπογραμμίζει τη συμβολή του Serpieri στην εκκαθάριση της περιοχής
από τον ληστή Κίτσο και αναφέρει αδρά το εργατικό δυναμικό της «Εταιρείας».
Άξια ενδιαφέροντος είναι η επισήμανσή του, ότι η Ελληνική Κυβέρνηση τώρα
αναζητά, αν και σε ποιο βαθμό, η «Εταιρεία» έχει παραβιάσει τη σύμβασή της με
το Ελληνικό Δημόσιο.
Η επιστολή αυτή του Watson αποστέλλεται μετά την εντολή που είχε δώσει ο
Υπουργός Οικονομικών Θ. Δηλιγιάννης στον Επιθεωρητή Π. Βουγιούκα και τον
Τελώνη Πειραιώς Γ. Οικονόμου (6 Ιουνίου 1870) να μεταβούν στο Λαύριο για να
εξακριβώσουν, αν και κατά πόσο φορτώνονται στα πλοία υλικά, στα οποία δεν
έχει δοθεί άδεια, ενώ παράλληλα οφείλουν να ερευνήσουν τις ορυκτολογικές και
γεωλογικές εργασίες της «Εταιρείας». Οι Βουγιούκας και Οικονόμου συνέταξαν
αναλυτική έκθεση (19 Ιουνίου 1870) προς τον Υπουργό των Οικονομικών, όπου

[5] Α. Κορδέλλα, Έγγραφα αφορώντα τας μολυβδούχους σκωρίας και τα μεταλλεία του Λαυ-
ρίου από του 1850  μέχρι του 1865, Εν Αθήναις, 1870,  σς. 54-58,  όπου δημοσιεύεται το
καταστατικό της «Εταιρείας». Χ. Μπαλόγλου-Ευ. Βουρεκά «Η εκμετάλλευση του νεότε-
ρου Λαυρίου και η δημιουργία του Λαυρεωτικού ζητήματος», Το Βήμα των Κοινωνικών
Επιστημών, τόμ. Δ΄, τχ. 16ο, Ιούνιος 1995, σσ. 212-213.
[6] J.B. Serpieri, Έκθεσις των αφορώντων τα μεταλλιούχα χώματα του Λαυρίου μετά των
σχετικών εγγράφων (Ελληνιστί και γαλλιστί), Athènes 1871, σσ. 24-28, 38-41. Έγγραφα περί
των εν Λαυρίω μεταλλευμάτων υποβληθέντα εις την Βουλήν υπό του Υπουργού Οικονομικών
(κατά την συνεδρίασιν της 12ης Φεβρουαρίου 1871) σσ. 1-2. Χ. Μπαλόγλου «Ο Θεόδωρος
Δηλιγιάννης και το Λαυρεωτικό Ζήτημα», Μνημοσύνη, 13 (1995-1997) [1998], σ. 327.

 ανέφεραν ότι από τις περιοχές που παρεχωρήθησαν στην «Εταιρεία» το 1867 και
το 1868 εξάγονται καθημερινά μεταλλειούχα χώματα, για τα οποία δεν είχε δοθεί
η σχετική άδεια στην «Εταιρεία». Αναφέρουν, επίσης, το πολύ εντυπωσιακό, ότι
η μεταφορά και καμίνευση των υλικών έπαυσε την ημέρα που επισκέφθησαν την
περιοχή. Προτείνουν, τέλος, όπως η Κυβέρνηση διατάξει την αυστηρή και συνεχή
επιτήρηση των εργασιών, της ανακαμινεύσεως και της μεταφοράς των μεταλλού-
χων χωμάτων.[7]

Πραγματικά ο Δηλιγιάννης,  ειδοποίησε την Νομαρχία Αττικο-Βοιωτίας (13
Ιουνίου 1870), όπως απαγορεύσει στον Serpieri και στην «Εταιρεία» την εκμε-
τάλλευση των εκβολάδων, οι οποίες δεν μπορούν να χαρακτηρισθούν συμφυείς
με την επιφάνεια του εδάφους. Η «Εταιρεία» θα πρέπει να κάνει μία νέα αίτηση
προς την Κυβέρνηση για να αποκτήσει το δικαίωμα της κυριότητας και κατεργα-
σίας των εκβολάδων, οι οποίες δεν μπορούν να χαρακτηρισθούν συμφυείς με την
επιφάνεια του εδάφους. Η «Εταιρεία» θα πρέπει να κάνει μία νέα αίτηση προς την
Κυβέρνηση για να αποκτήσει το δικαίωμα της κυριότητας και κατεργασίας των
εκβολάδων με νέα σύμβαση.[8]

Ο Serpieri, όμως, θα αντικρούσει την επιχειρηματολογία του Δηλιγιάννη και
θα υποστηρίξει ότι ως ιδιοκτήτης του μεταλλείου μπορούσε να διαθέσει τις εκβο-
λάδες, όπως ήθελε, χωρίς το κράτος να έχει κανένα δικαίωμα.[9]

Με νέο έγγραφό του (23 Ιουνίου 1870) προς τη Νομαρχία Αττικοβοιωτίας,[10]
ο Δηλιγιάννης επισημαίνει ότι το μετάλλευμα που περιέχεται στις εκβολάδες δεν
είναι όμοιο μ’ εκείνο που παραχωρήθηκε για εκμετάλλευση στην «Εταιρεία», κι
αυτό γιατί ο θειούχος μόλυβδος των εκβολάδων μετετράπη με την επίδραση της
υγρασίας και του αέρα σε ανθρακικό μόλυβδο.
Η συνεχής αύξηση του αριθμού των αιτήσεων που υποβάλλονται από ιδιώτες
για την παραχώρηση γης προς εξόρυξη μεταλλεύματος σε όλη την επικράτεια
κατά τα έτη 1865-1870,[11] θα τύχει της προσοχής του Finlay, ο οποίος σ’ ένα σύντο-
μο σημείωμά του προς την εφημερίδα του, στις 22 Απριλίου 1871, θα αναφερθεί
στη σημασία των μεταλλείων για την οικονομική ανάπτυξη της χώρας και θα

[7] Έγγραφα περί των εν Λαυρίω…, ό.π., σσ. 9-12. Χ. Μπαλόγλου «Ο Θεόδωρος Δηλιγιάν-
νης…», ό.π., σ. 328.
[8]  Έγγραφα περί…, ό.π., σ. 12.
[9]  Έγγραφα περί…, ό.π., σσ. 13-14.
[10]  Έγγραφα περί…, ό.π., σσ. 14-15.
[11]  Πρόκειται για τη γνωστή «μεταλλομανία» που διακατείχε πολλούς Έλληνες, απότοκη
της δημοσιεύσεως του πορίσματος της επιτροπής που είχε συστήσει στις 31-7-1870 ο Επ. 
Δεληγεώργης και αποτελείτο από τους Δ. Σκαλιστήρη, Α. Χρηστομάνο, Δ. Παπαγεωργίου, 
Ι. Σέχο και Θ. Ηπίτη και απέδιδε υψηλά κέρδη στην «Εταιρεία». Βλ. Χ. Μπαλόγλου-Ευ. 
Βουρεκά, ό.π., σ. 217.

 τονίσει ότι το ζήτημα ιδιοκτησίας των εκβολάδων δεν έχει λυθεί. Περαιτέρω, θα
αναφερθεί στην επίσκεψη του κυρίου Watson στις εγκαταστάσεις της «Εταιρεί-
ας» το φθινόπωρο του 1870, ο οποίος και θα εκδηλώσει έντονο ενδιαφέρον για
την εισαγωγή του αργυρούχου μολύβδου στην Αγγλία.
Η εκτενής αναφορά του Finlay στο οξύ πρόβλημα της εκμεταλλεύσεως του
υπογείου πλούτου της χώρας γίνεται παράλληλα με άλλα αναπτυξιακά έργα που
απασχολούν τις Κυβερνήσεις του Γεωργίου Α΄: Η αποξήρανση της Κωπαΐδος, η
σιδηροδρομική σύνδεση Πόρτο-Ράφτη με Αμφιλοχία, η προαγωγή της εμπορικής
ναυτιλίας, η διάνοιξη του ισθμού της Κορίνθου.[12]
Βέβαια, δεν αποφεύγει να θίξει και τους παράγοντες που προξενούν πρόβλημα στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας και εντοπίζει το πρόβλημα της ληστείας που λυμαίνει την ύπαιθρο. Ειδικότερα, στο θέμα της εκμεταλλεύσεως του υπογείου πλούτου, θα αναφερθεί και στα μεταλλεία της Σερίφου, τα οποία πιστεύει ότι είναι εκμεταλλεύσιμα.[13]

Η ψήφιση του Νόμου Γ/ «Περί Εκβολάδων» της 20ης Μαΐου 1871, σύμφωνα
με τον οποίο, αναγνωρίζεται στο Δημόσιο το δικαίωμα να διαθέτει τις εκβολάδες
σε αναδόχους κατόπιν διαγωνισμού σε ποσοστό 60% υπέρ του Δημοσίου (άρθρ.
3), θα πυροδοτήσει εξελίξεις και ποικίλες συνέπειες στο διπλωματικό, πολιτικό
και οικονομικό επίπεδο.[14]

[12]  Επιστολή του G. Finlay στις 16 Μαρτίου 1872, καταχωρήθηκε στις 27 Μαρτίου. Αντα-
πόκριση προς τους «Times», 13 Ιανουαρίου 1872, καταχωρήθηκε στις 27 Ιανουαρίου 1872.
[13]  Ανταπόκριση του G. Finlay στις 16 Μαρτίου 1872. Στη Σέριφο από το 1861, και συστη-
ματικά από το 1869 μέχρι το 1875 άρχισε η εξόρυξη σιδηρομεταλλεύματος από την «Ελ-
ληνική Μεταλλευτική Εταιρεία». Πρβ. Ν. Μπελαβίλια «Τα μεταλλεία στους νεώτερους
χρόνους», Εφ. Η Καθημερινή, Αφιέρωμα ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ, 27 Αυγούστου 2000, σσ. 9-12. 
Α.Α. Φραγκίσκου «Ορυκτός Πλούτος», Εφημ. Η Καθημερινή, Αφιέρωμα…, ό.π., σ. 13.
[14] Με το Λαυρεωτικό Ζήτημα και τις ποικίλες κοινωνικοοικονομικές και διπλωματι-
κές επιπτώσεις του ασχοληθήκαμε διεξοδικά κατά το παρελθόν. Πρβ. Χ. Μπαλόγλου, Το
Λαυρεωτικό Ζήτημα και οι κοινωνικοοικονομικές του επιπτώσεις. Αθήνα 1998. Του ιδίου, 
«Η ίδρυση της Εταιρείας Μεταλλουργείων Λαυρίου και η προκύψασα Κυβεία (περίληψη
στην αγγλική)», Πρακτικά Γ΄ Επιστημονικής Συνάντησης Ν.Α. Αττικής, Καλύβια Αττικής
1988, σσ. 197-217. Ε. Πανά και Χ. Μπαλόγλου, Το Λαυρεωτικό Ζήτημα και η ίδρυση του
Χρηματιστηρίου Αξιών Αθηνών. Μία στατιστική ανάλυση. Αθήνα 1994. Χ. Μπαλόγλου και
Ευ. Βουρεκά «Η εκμετάλλευση του νεότερου Λαυρίου και η δημιουργία του Λαυρεωτι-
κού Ζητήματος 1855-1873», Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών, τόμ. Δ΄, τχ. 16ο, Ιούνιος
1995, σσ. 205-38. Χ. Μπαλόγλου «Ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης και το Λαυρεωτικό Ζήτημα», 
Μνημοσύνη 13 (1995-1997) [1998] 321-322. Πρβ. Γ. Δερμάτη, Η οικονομική λειτουργία της
πόλης του Λαυρίου στη χρονική περίοδο 1865-1909. Λαύριο 1990, και την παρουσίασή μας
σε Ίστωρ, τχ. 3ο, Μάιος 1990, σσ. 125-127. Χ. Μπαμπούνη «Κίνηση ιδεών και προσώπων
από την Ευρώπη στο Νεώτερο Λαύριο 1865-1890», Πρακτικά Α΄ Ευρωπαϊκού Συνεδρίου
Νεοελληνικών Σπουδών (Βερολίνο, 2-4 Οκτωβρίου 1998): Ο Ελληνικός Κόσμος ανάμεσα
στην Ανατολή και τη Δύση 1453-1981, επιμ. Α. Αργυρίου, Κ.Α. Δημάδη, Αναστασία Δανάη
Λαζαρίδου, τόμ. Β’. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 1999, σσ. 85-91.

Το δεύτερο άρθρο, αφού τροποποιήθηκε σύμφωνα με πρόταση του Θρ. Ζαΐμη, ανέφερε ότι οι εκβολάδες μπορούσαν να διατεθούν κατά
βούληση της αντιπροσωπείας του Έθνους. Η πεμπτουσία, κατ’ άλλη διατύπωση,
της φιλοσοφίας του νέου αυτού νόμου ανευρίσκεται στην άποψη ότι η Εταιρεία
«Roux Serpieri»  είχε δικαίωμα μόνο στον υπόγειο πλούτο,  όχι όμως και στον
υπέργειο. Μπορούσε να συνεχίσει την επεξεργασία των εκβολάδων,  αρκεί να
πλήρωνε κάποιο τίμημα. Αυτήν ακριβώς την άποψη αμφισβήτησε έντονα η Εται-
ρεία «Roux-Serpieri».
Τα γεγονότα αυτά δεν μπορούσαν να αφήσουν φυσικά αδιάφορο τον Finlay, ο
οποίος σε ανταπόκρισή του της 3ης Ιουνίου 1871 θα σημειώσει ότι ο όρος «εκβο-
λάδες» είναι «a word one now heavy constantly in the mouths of the people».
H «Εταιρεία»  διαφωνώντας με το περιεχόμενο του νόμου ζήτησε την προ-
στασία της Ιταλίας και Γαλλίας, οι οποίες πίεζαν πολιτικά και διπλωματικά την
Ελλάδα για την άρση του Νόμου και δήλωναν ότι ήσαν διατεθειμένες να προστα-
τεύσουν τα συμφέροντα των υπηκόων τους.
Ο Finlay, σε επιστολή του της 28-9-1872 προς τον Mowbray Morris Esq. και σε
ανταπόκρισή του προς τους «The Times» (5-10-1872), αναφέρεται εκτενώς στην
διπλωματική διαπλοκή και κρίνει αρνητικά τους χειρισμούς της Ελληνικής Κυ-
βερνήσεως. Παράλληλα, θα προβεί και σε μια ενδιαφέρουσα, κατά την άποψή
μας, διαπίστωση: Σε ποιο βαθμό είναι δυνατόν να ευδοκιμήσει μία επένδυση μιας
ξένης εταιρείας σε άλλη χώρα; Ο Finlay, σε όλες τις ανταποκρίσεις του, δείχνει
έμπρακτα ότι η Ελλάδα είναι μία χώρα ακόμα οικονομικά καθυστερημένη και υπό
ανάπτυξη και οφείλει η Αγγλία να προβεί σε επενδύσεις.
Η πολιτικη κρίση και η συνακόλουθη κυβερνητική μεταβολή των ετών 1872-
1873, μέχρι την επίλυση του Ζητήματος από τον ομογενή Α. Συγγρό, τον Μάρτιο
1873, παρακολουθείται από τον Finlay σε σύντομες ανταποκρίσεις του προς τους
«The Times».

3. Συμπεράσματα

Το Λαυρεωτικό ζήτημα υπήρξε αναμφίβολα το πλέον ακανθωδέστερο πρό-
βλημα της Βασιλείας Γεωργίου του Α΄ με ποικίλες συνιστώσες:  πολιτικές,  οι-
κονομικές, κοινωνικές, διπλωματικές. Πολλά πρόσωπα, πολιτικοί, διανοούμενοι,
διπλωμάτες, οικονομικοί παράγοντες, αλλά και ο ανώνυμος λαός ενεπλάκησαν
στο πρόβλημα αυτό. Άλλοι εξέτασαν, είτε κριτικά είτε μεροληπτικά, την διαπλο-
κή και εξέλιξη του Ζητήματος. Ο George Finlay ανήκει στην κατηγορία αυτή και
αναμφίβολα η γνώμη που καταθέτει και η άποψη που εκφράζει συνιστούν μία
οπτική πλευρά του προβλήματος.


Π α ρ ά ρ τ η μ α
Παρατίθενται οι τίτλοι των εγγράφων του Αρχείου George Finlay που αναφέ-
ρουν στοιχεία για την ιστορία του Λαυρεωτικού Ζητήματος.
Φάκελλος Ε. 30 [R. 8. 25]
Επιστολή της 14ης Σεπτεμβρίου 1870  του Κυρίου Watson  προς τον κύριο
Erskine που περιγράφει το ιστορικό της ιδρύσεως της Εταιρείας Roux et Co στα
Εργαστήρια.
Φάκελλος Ε. 31 [R. 8. 26]
α) Ανταπόκριση προς τους «Times», 22 Απριλίου 1871.
Αναχώρηση Erskine - Σκωρία του Λαυρίου.
β) Ανταπόκριση προς τους Times, 27 Μαίου 1871.
Ψήφιση χορηγήσης £ 10.000 στην κυρία Lloyd.
Δίκη του Τάκου – Μεταλλουργία και Μεταλλεία Λαυρίου. Αντιβασιλεία της
Βασιλίσσης Όλγας.
γ) Επιστολή προς τον Morris Esqr, 3 Ιουνίου 1871.
Διαμαρτυρία της Εταιρείας Roux et Co.
δ) Ανταπόκριση προς τους «Times», 17 Ιουνίου 1871, καταχωρήθηκε 6 Ιουλίου.
Η Βουλή έκλεισε για τις θερινές διακοπές. Ι. Εκβολάδες στο Λαύριο και διένε-
ξη με την Roux et Co. II. Mονοπώλιο της Ελληνικής Ναυτιλιακής στο Αρχιπέλα-
γος. ΙΙΙ. Σιδηρόδρομος Πειραιώς-Λαμίας.
ε)  Ανταπόκριση προς τους «Times», 7  Οκτωβρίου 1871,  καταχωρήθηκε 17
Οκτωβρίου.
Η επιστροφή του Βασιλέα και οι συνθήκες στις οποίες βρίσκεται η χώρα. Με-
ταλλεία και σιδηρόδρομος – Εταιρεία Roux et Co και οι εκβολάδες του Λαυρί-
ου – Σιδηρόδρομος Αθηνών – παραμεθορίου – Ταχυδρομείο Ινδιών από Πειραιά
– Διάνοιξη ισθμού της Κορίνθου ως το πλέον επωφελές επενδυτικό σχέδιο – Ελ-
ληνικό στράτευμα.
στ) Ανταπόκριση προς τους «Times», 2 Δεκεμβρίου 1871, καταχωρήθηκε 15
Δεκεμβρίου.
Η Ελλάδα εγκατέλειψε την επιθετική πολιτική της στο εξωτερικό για μια πο-
λιτική βελτιώσεως και αναπτύξεως του τόπου – Η Εταιρεία Roux et Co κατηγο-
ρείται για την κλοπή σκωρίας – Γιατί η Ελλάδα δεν έχει άνδρες.
Φάκελλος Ε. 32 [R. 8. 27]
Ανταποκρίσεις ετών 1872-1-1874.
α) Ανταπόκριση προς τους «Times», 13 Ιανουαρίου 1872, καταχωρήθηκε στις
27 Ιανουαρίου 1872.
Ο Βούλγαρης αντικαθιστά τον Ζαΐμη –  διάλυση της Βουλής –  Στατιστική
Υπουργείων – Ετήσιο έλλειμμα – Εταιρεία Roux et Co – Ληστεία – Κατάσταση
στασιμότητος της χώρας και ανάγκη για βελτίωση – κίνδυνος για την συνέχιση
της παρούσας καταστάσεως των πραγμάτων.
β) Ανταπόκριση προς τους «Times», 16 Μαρτίου 1872, καταχωρήθηκε στις 27
Μαρτίου.
Οι εκλογές ολοκληρώθησαν – μέτρα για την μελέτη της νέας Βουλής
1. Διαγραφή της αγροτικής φορολογίας εις είδος. 2. Ελευθερία εμπορίου. 3. Βελ-
τίωση επικοινωνιών. 4. Διάνοιξη του Ισθμού της Κορίνθου. 5. Αποξήρανση της
Λίμνης Κωπαίδος. 6. Παραχωρήσεις εκμεταλλεύσεως μεταλλείων. Κάτι πρέπει
να γίνει ώστε η Ελλάδα να ανακάμψει και να λάβει τη θέση που έχει χάσει.
γ) Ανταπόκριση προς τους «Times», 27 Ιουλίου 1872.
Παραίτηση Βούλγαρη –  Υπουργείον Δεληγεώργη.  Λαυρεωτικόν Ζήτημα –
Μέλη του νέου Υπουργικού Συμβουλίου. Ψήφιση προϋπολογισμού.
δ) Επιστολή της 28ης Σεπτεμβρίου 1872 προς τον Mowbray Morris Esqr.
Μνεία του Υπομνήματος της Ελληνικής Κυβερνήσεως που κοινοποιήθηκε
στις Μ. Δυνάμεις σχετικά με τη διεθνοποίηση του Ζητήματος των σκωριών και
εκβολάδων που εκδηλώθηκε μετά από ανάμειξη Ιταλίας και Γαλλίας από την ψή-
φιση του Νόμου 1871.
ε) Ανταπόκριση προς τους «Times», 5 Οκτωβρίου 1872.
Συμπεράσματα από το Υπόμνημα,  το οποίο δεν έγινε αποδεκτό από τους
Υπουργούς Γαλλίας και Ιταλίας. Κακός χειρισμός του ζητήματος από τους Έλ-
ληνες υπουργούς από την αρχή – Παρατηρήσεις για την ανάγκη υλικής προόδου
στην Ελλάδα από το 1862 και οι παραλείψεις της Ελληνικής Κυβερνήσεως.
στ) Ανταπόκριση προς τους «Times», 26 Οκτωβρίου 1872.
Εξιστόρηση του Λαυρεωτικού Ζητήματος – Το σημείο διενέξεως ανάμεσα
στην Εταιρεία Roux et Co και στην ελληνική Κυβέρνηση προκλήθηκε από την
ελληνική νομοθεσία. Ανάμειξη Γαλλίας και Ιταλίας. Το κείμενο του Serpieri. Η
θέση των Ελλήνων σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη.
ζ) Ανταπόκριση προς τους «Times», 1 Φεβρουαρίου 1873, καταχωρήθηκε 22
Φεβρουαρίου.
Λαύριον και Ελλάδα.
Ανάμειξη Γαλλίας και Ιταλίας για να προστατεύσουν τους υπηκόους τους. Κα-
λές υπηρεσίες της Ρωσσίας και αυστριακή διαιτησία. Εσωτερική κατάσταση στην
Ελλάδα – Στασιμότητα ή οπισθοδρόμηση.
η) Ανταπόκριση προς τους «Times», 15 Μαρτίου 1873.
Υποσχεθείσα πρόοδος στην Ελλάδα.
Ο Λόγος του Βασιλέα – Εξομάλυνση του Λαυρεωτικού Ζητήματος.
Φάκελλος Ε. 34 [Π. 8. 12]
Ελληνικά έγγραφα από το 1865.
Αλληλογραφία του George Finlay προς τους «Times».
α) Επιστολή 19ης Οκτωβρίου 1865, καταχωρήθηκε 27 Οκτωβρίου 1865.
Ο Κουμουνδούρος προτείνει τη δημιουργία οικονομικών – Λίμνη Κωπαΐδος
– Μεταλλεία Λαυρίου. Roux et Co.
β) Επιστολή 10ης Οκτωβρίου 1867, καταχωρήθηκε 19 Οκτωβρίου 1867.
Πολιτική της Ελληνικής Κυβερνήσεως – Παραχώρηση αδείας εκμεταλλεύσε-
ως μεταλλείου στην Roux et Co.
Εκτός από τις ανταποκρίσεις και τις επιστολές, ο Finlay είχε στην κατοχή του
το βιβλίο με τίτλο «Υπουργείο Εξωτερικών. Έγγραφα κατετεθέντα εις την Βουλήν
περί της υποθέσεως των εκβολάδων και σκωριών Λαυρίου 1872-1873». [Φάκ. Ε
53]. Επίσης, κατείχε την Έκθεση του Άγγλου μεταλλειολόγου και γεωλόγου D.I.
Ansted προς τον Πρόεδρο του Δ.Σ.  της Ελληνικής Εταιρείας Μεταλλουργείων
Λαυρίου, 1874, 22 σσ. [Φακ. Ε.60].

[Πηγή]

Πέμπτη 26 Ιουλίου 2012

H KATANTIA TΩΝ ΜΜΕ, Ο «HOMMO TELEVIZIONE» ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ NEUROMARKETING



Γράφει η Σάση Χότζογλου

Κύριο χαρακτηριστικό της εποχής, στην οποία ζούμε, είναι οι ραγδαίες αλλαγές στο τοπίο της κοινωνικής μας ζωής. Ζούμε στην εποχή της πληροφορίας και η ζωή του σύγχρονου ανθρώπου χαρακτηρίζεται από ό,τι γενικώς ονομάζουμε πληροφόρηση  Από τότε που εμφανίστηκε η εποχή της πληροφορίας, αφθονούν οι εξηγήσεις ως προς αυτό που είναι πληροφορία. Πέρα, λοιπόν, από το απλό έργο του να κάνουμε γνωστά τα πράγματα, υπάρχουν χιλιάδες θεωρίες γύρω από το ποια γεγονότα θα πρέπει να γίνουν γνωστά, πως, πότε, από ποιους και από ποια μέσα.

Η θαυμαστή πρόοδος των μέσων επικοινωνίας θα μπορούσε να ήταν πανάκεια για την ανθρωπότητα αν με την πληροφόρησή τους έτειναν να καλλιεργήσουν σε ακόμη μεγαλύτερο εύρος το «ευ ζειν». Η λειτουργία των Μαζικών Μέσων Ενημέρωσης, όμως, έχει περιοριστεί αυστηρά στο πληροφοριακό και δυστυχώς στο παραμορφωτικό στοιχείο γι’ αυτό και δεν πιστεύω πως τα Μαζικά Μέσα είναι και Επικοινωνιακά. Άλλοτε αυτό που ρίχνεται σε άγρα αγοράς προς τηλεθέαση, ακρόαση ή ανάγνωση είναι, ως συνήθως, το χείριστο θέμα, και άλλοτε το αντίθετο της πραγματικότητας.

Και υπάρχει ένας άγραφος κανόνας που λέει πως «όσο πιο αθώα δείχνει μια εκπομπή στην τηλεόραση ή ένα σήριαλ, ή και ένα ανάγνωσμα μιας φυλλάδας, τόσο πιο επικίνδυνο –ενδεχομένως– αποδεικνύεται». Για παράδειγμα τα παιδικά Ντίτζιμον και Πόκεμον, ο Σπάιντερμαν κ.α. έχουν καταγγελθεί επανειλημμένα ότι προετοιμάζουν την κοινή γνώμη του αύριο για τις επεμβάσεις με DNA ζώων σε ανθρώπους, χάριν της παραγωγικότητας, όπως είχε γίνει παλιά με τους ήρωες του Ντίσνεϊ όπου κανείς τους δεν είχε μαμά και μπαμπά προετοιμάζοντας την σημερινή μα και την αυριανή εποχή με τον θεσμό της οικογένειας να εκλείπει σιγά-σιγά και τα παιδιά να έρχονται δια μέσου του σωλήνα μόνο!

Το Όπλο για να «Μαντρώσεις Πρόβατα» στον Καναπέ

Η μαζικοποίηση της πληροφορίας και ο μηχανισμός της τηλεχειραγώγησης επιτρέπει να διαδίδονται ειδήσεις οπουδήποτε είδους και από τον οποιοδήποτε, χωρίς να ενδιαφέρει ποιοι είναι οι δέκτες αυτών των ειδήσεων. Ο ηθικός παράγοντας έχασε πια την αξία του. Και μόνο το γεγονός ότι ένα παιδί ωσότου τελειώσει τις πανεπιστημιακές του σπουδές, δηλαδή μέχρι 19 ετών περίπου, θα έχει –κατά μέσο όρο– παρακολουθήσει 19.000 ώρες τηλεόραση έναντι των μόλις 11.000 ωρών παρουσίας στα μαθήματα και αν, καταδεικνύει την σπουδαιότητα που έχει προσλάβει η δύναμη της TV για τα ολιγαρχικά συμφέροντα και έχει καταντήσει το «όπιο του λαού» στον 21ο αιώνα.

Τα παιδιά, επίσης, απορροφούν αμέτρητες σκληρές εικόνες και απρέπειες σαν να ήταν το πιο φυσικό πράγμα στον κόσμο! Στα δε δελτία ειδήσεων της τηλεόρασης, εκτίθενται οι μεγαλύτερες φρικαλεότητες με ξερές τελείως λέξεις που συνοδεύονται από ανατριχιαστικές εικόνες και όταν πάμε όλοι μας για ύπνο έχουμε στο μυαλό μας, πλέον, την σύνοψη των ημερήσιων καταστροφών και τα προγνωστικά των νέων καταστροφών! Είναι να μην φωνάξεις: «σε τι κόσμο γεννήθηκα;» (!!!!)

Κι επειδή, η ιστορία επαναλαμβάνει πολλά από τα γεγονότά της, με τις αναμφισβήτητες διαφοροποιήσεις στις αποχρώσεις, ένα στοιχείο που ποτέ δεν λείπει –δυστυχώς γι’ αυτούς που το υφίστανται– είναι ο πόλεμος. Οι πόλεμοι συνεχίζονται σε πλήρες απόγειο και η σημερινή εποχή έχει δημιουργήσει νέα όπλα για τις μάχες. Η τηλεόραση αποτελεί, ακριβώς, ένα από τα πιο δραστικά όπλα με την «λεπτότητα» που ενεργεί, γιατί δεν φαίνεται σαν όπλο, αλλά αντίθετα παίρνει την όψη του ειδικού επί παντός θέματος, παίρνει τον ρόλο της μαμάς και του μπαμπά, της δασκάλας, του γιατρού επίσης, μα και του ελευθερωτή καθώς και του καλού Σαμαρείτη.

Έτσι λοιπόν, όπως χρησιμοποιείται η πληροφόρηση, βλάπτει περισσότερο απ’ όσο η χειρότερη επιδημία! Κι ενώ σ’ αυτά τα Μαζικά Μέσα κυριαρχεί ο λόγος, δεν προάγεται η σαφή διατύπωση των ιδεών. Αυτό που προσφέρουν, τελικά, είναι επιφάνεια, θεαματικοποίηση και προπαγάνδα, γιατί πάντα θα υπάρχουν αυτοί που επωφελούνται για να στρέψουν την κοινή γνώμη προς την μια ή την άλλη κατεύθυνση. Χτες γινόταν λόγος για μια μορφή κατεύθυνσης, σήμερα για άλλη, και αύριο ποιος ξέρει… Και η «κοινή γνώμη» έμαθε πλέον να ταλαντεύεται σαν χαρταετός στον άνεμο. Και μια και αναφέρθηκα στους χαρταετούς, σκέφτομαι πως οι δεσμοί με τους δρόμους και την Φύση, που αποτελούσαν στοιχείο ύπαρξης των ανθρώπων έχουν κοπεί σε τέτοιο βαθμό, που άνθρωπος είναι πια φυλακισμένος όχι στο σπίτι του μα στον καναπέ του! Παρ’ όλο, όμως, τον καταιγισμό πληροφοριών τα συναισθήματα απελπισίας, της κενότητας και της αδυναμίας γίνονται όλο και πιο ανυπόφορα μιας και τα άτομα αποξενώθηκαν από τους συνανθρώπους τους και όλο τον άλλο ζωντανό κόσμο γύρω τους!

Η Συνωμοσία της Απαξίωσης

Τα μεγέθη, η αίσθηση του χρόνου οι ποιότητες, τα μέτρα και οι αξίες αλλοιώνονται στα ΜΜΕ, με σκοπό να καθορίσουν τα ανάλογα μέτρα και στην πραγματική ζωή. Και κατά τον Ουμπέρτο Έκο: «τα mass media τείνουν να υποβαθμίσουν κάθε ανθρώπινη καλαισθησία, δίχως να προωθούν μια ανανέωση των ευαισθησιών. Ακόμη και όταν μοιάζουν να έρχονται σε ρήξη με τις παραδόσεις τεχνοτροπίας, στην πραγματικότητα προσαρμόζονται σε μια, κοινώς ομολογουμένη πλέον, διάδοση τρόπων έκφρασης και μορφών, οι οποίοι είναι από καιρό διάχυτοι σ’ ένα επίπεδο ανώτερης παιδείας, μεταφέροντάς τους σ’ ένα κατώτερο επίπεδο. Ακόμη κι όταν διαδίδουν τα προϊόντα της ανώτερης παιδείας, τα διαδίδουν ταξινομημένα και “συμπυκνωμένα”, ώστε να μην καταβληθεί καμία προσπάθεια από αυτόν που τα βλέπει και τα ακούει. Η σκέψη, ειδικά στον τηλεοπτικό χρόνο, μα και τον περιοδικό τύπο, συνοψίζεται σε “διατυπώσεις” και τα προϊόντα της τέχνης ανθολογούνται και μεταδίδονται σε μικρές δόσεις. Σε όλες τις περιπτώσεις ακόμη και τα προϊόντα της ανώτερης παιδείας προτείνονται μέσα σε συνθήκες απόλυτης ισοπέδωσης μαζί με άλλα προϊόντα ψυχαγωγίας και το μουσείο τέχνης μπαίνει στα κουτσομπολιά μαζί με την επίσκεψη ενός ή μιας σταρ. Έτσι ενθαρρύνουν μια παθητική και άκριτη θεώρηση του κόσμου και η προσπάθεια για την κατάκτηση μιας νέας εμπειρίας αποθαρρύνεται. Τείνουν δε να προκαλέσουν αισθήματα ζωηρά και αστόχαστα, με άλλα λόγια, αντί να συμβολίσουν ένα συναίσθημα ή να το απεικονίσουν, το προκαλούν και αντί να υποδηλώσουν κάτι τις για να πάει η σκέψη και το αίσθημα του παραλήπτη πιο πέρα, το παραδίδουν συσκευασμένο εκ των προτέρων. Κατ’ αυτή την έννοια, είναι τυπικός ο ρόλος της εικόνας, της γραφής και του ακούσματος σε σχέση με το νόημα. Ακόμα και η μουσική γίνεται ερέθισμα μόνο των αισθήσεων, παρά μορφή που προκαλεί στοχασμό και αναπολήσεις.»

Τα μέσα, λοιπόν, που θα μπορούσαν να δημιουργήσουν μια κοινωνική συνείδηση αντίστασης στην φθορά του χρόνου και των αιτιών, είναι δυστυχώς αυτά που αναπαραγάγουν αυτή την ίδια την φθορά. Αυτό, όμως, το περιβάλλον οδηγεί στην μαζική εμφάνιση μιας ηθικά στερημένης και απάνθρωπης ύπαρξης! Τα ΜΜΕ, με κυρίαρχη, πάντα, την τηλεόραση, έχοντας τεθεί στο εμπορικό κύκλωμα, λειτουργούν με βάση το κέρδος και υπόκεινται στον «νόμο της προσφορά και της ζήτησης». Επομένως, προσφέρουν στο κοινό αυτό που θέλει, ή ακόμη χειρότερα, ακολουθώντας τους νόμους μιας οικονομίας που βασίζεται στην κατανάλωση και στηρίζεται στην πειθώ της διαφήμισης, υποβάλλουν στο κοινό τι πρέπει να επιθυμεί.

Υποτίθεται ότι ο καθένας θα μπορούσε μέσα σ’ αυτή την πληθώρα των καναλιών να βρει ό,τι θα επιθυμούσε να δει. Υπάρχουν όμως πολλοί που θέλουν να δουν κάτι που θα ενδιέφερε και αυτούς, μα δυστυχώς δεν υπάρχει. Και αυτό γιατί, από τους ιδιοκτήτες των καναλιών διαμορφώνεται στο παρασκήνιο ένα «κονκλάβιο» το οποίο αποφασίζει τι και πότε θα δεις αυτό που αυτοί θέλουν. Δημιούργησαν και απευθύνονται, κάτω από την δική μας απουσία μα και ανοχή, ένα κοινό που δεν έχει συνείδηση του εαυτού του ως κοινωνικής ομάδας με κάποια ποιοτικά χαρακτηριστικά. Επομένως, το κοινό δεν μπορεί να προβάλει απαιτήσεις από την μαζική κουλτούρα, αλλά το μόνο που του απομένει είναι να υποταχθεί στις προτάσεις της, χωρίς να ξέρει ότι υποτάσσεται. Το «κονκλάβιο» αυτό αποφασίζει για μείζονα ζητήματα που έχουν σχέση π.χ. με την πολιτική πορεία μιας χώρας, ποιος θα κυβερνήσει, ας πούμε –και αυτό το έχουμε επανειλημμένα βιώσει– μέχρι ποιους προσανατολισμούς θα λάβει σε επίπεδο διεθνές μια χώρα, έως και το τι θα φάμε ή με τι θα πλύνουμε τα χέρια μας και τα ρούχα μας, ποιο είναι το πιο «in» μαγαζί ή καλλυντικό και το πιο «must» savoir vivre!!

Η Βιομηχανία Ηλίθιων και η Κληρονομιά της Απώλειας

Ο έλεγχος της ολιγαρχίας αυτής από τον απλό τηλεθεατή και καταναλωτή είναι αδύνατος, γιατί οι νόμοι της αντλούνται από μια τάξη ιδεών που ο μέσος άνθρωπος δεν μπορεί να τις αμφισβητήσει. Και αυτό, όχι γιατί δεν έχει εκπαιδευτεί αλλά και γιατί η παιδεία ως σύστημα αξιών προκύπτει από την ίδια τάξη ιδεών και αποτελεί στην πραγματικότητα ένα ανορθολογικό σύστημα που δεν μπορεί να ενεργοποιήσει τους μηχανισμούς κριτικής.

Η διαδικασία της αλλοτρίωσης έχει κατά πολύ επιταχυνθεί στην περίοδο που διανύουμε. Ο Homo sapiens έγινε Homo-televizione και έτσι, στόχος των τυφλών οικονομικών δυνάμεων που κυβερνούν την ζωή του. Τα ΜΜΕ έγιναν πλέον βιομηχανία παραγωγής ηλιθίων!!! Είναι και καθρέφτης της πραγματικότητας αλλά αντίστροφος. Προβάλλουν το σπάνιο και αποσιωπούν το κανονικό. Μα, μ’ αυτό τον τρόπο η αυτοσυνείδηση διαβρώνεται και διασπάται, γιατί οι πληροφορίες που φτάνουν στα μάτια και τα αυτιά μας είναι περασμένες από το ειδικό φίλτρο τους. Ορισμένες απαξίες και γεγονότα περνάνε ανεμπόδιστα μέσα απ’ αυτό το φίλτρο και επιβάλλονται, εξογκωμένα μάλιστα. Η προσοχή του κόσμου αποσπάται από τα υπόλοιπα γεγονότα και οι ιδέες ή οι αξίες μένουν έξω από το οπτικό του πεδίο ή κ’ αν φτάσουν ως αυτό, έχουν κολλημένη μια ετικέτα απώλειας του μηχανισμού τους πλέον.

Δίνεται, λοιπόν, μια διαστρεβλωμένη άποψη των γεγονότων, από τα οποία άλλα δίνονται πολύ απλοϊκά και άλλα αγνοούνται. Μάλιστα, ο Αμερικανός δικαστής Ερλ Γουόρεν συνήθιζε να λεει ότι ξεκινά την ανάγνωση των εφημερίδων από τα αθλητικά «διότι εκεί περιγράφονται οι επιτυχίες των ανθρώπων, Στις πρώτες σελίδες περιγράφονται μόνο οι αποτυχίες του». Σήμερα υπάρχει ένας ακόμη λόγος να ξεκινά την ανάγνωση από το τέλος: Στις πρώτες σελίδες δεν περιγράφονται μόνο οι αποτυχίες των ανθρώπων, μα τονίζονται με τα μελανότερα χρώματα και οι φόβοι. Οι λέξεις «κίνδυνος» και «φόβοι για…» μαζί με τις κάθε τύπου κακεντρέχειες, πρέπει να βρίσκονται στο τοπ-δέκα κάθε Μέσου Ενημέρωσης που σέβεται τον χαιρέκακο και κινδυνολογικό του ρόλο.

Καθήκον, λοιπόν, του τεράστιου προπαγανδιστικού μηχανισμού των ΜΜΕ είναι, να κάνουν το κάθε άτομο να σκέφτεται όπως και κάθε άλλος. Και όλοι μαζί να σκεφτόμαστε (αν θα το επιτρέψουν και αυτό!) το ίδιο πράγμα που αυτοί διαλέξανε για μας! Με άλλα λόγια ένα συλλογικό ασυνείδητο φτιαγμένο και ραμμένο στα μέτρα για φοβισμένα ανθρωπάκια(με παντός είδους κακιούλες) και ηλίθιους. Έτσι, ένα καινούργιο εγώ φοριέται και αντικαθιστά τον αληθινά ελεύθερο εαυτό μας.

Χαμηλοτάβανο Εγώ και Ανθρωπάκια

Θα μου πείτε τώρα πως, κοινωνία χωρίς ηλιθίους και φοβισμένα ανθρωπάκια δεν γίνεται, διότι χωρίς αυτούς δεν θα υπήρχε εκμετάλλευση και χωρίς εκμετάλλευση δεν θα υπήρχε η αγορά του fashion victims (θύματα της μόδας)! Και, δυστυχώς, οι ηλίθιοι είναι όχι μόνο αήττητοι, αλλά μπορούν να συμπαρασύρουν και εκατοντάδες λογικά σκεπτόμενους!

Αντί, λοιπόν, εμείς οι άνθρωποι να είμαστε ελεύθεροι, γινόμαστε κομφορμιστές και πληρώνουμε το τίμημα με την μεγάλη ηθική απώλεια και οδηγούμαστε μέρα με την μέρα σε «χρεοκοπία» για να φτιαχτεί η «υπανθρωποίηση» της ανθρώπινης κοινωνίας. Πιο αιχμηρός στις κρίσεις του, ο καθηγητής της κοινωνιολογίας Μαρκ Φίσμαν κάνει λόγο για «ένα κοινό που πιέζεται να γίνει ανήθικο».

Η κομφορμιστική κοινωνία μιλάει στο σύνολό της με τον εαυτό της και είναι κατ’ εξοχήν παθητικοποιημένοι θεατές, υπό την έννοια ότι συμπλεγματικά άτομα απωθούνται από την δράση και θεωρητικοποιούν την παθητικότητά τους γενικότερα στην ζωή, με τα παθήματα των δραστήριων ή έστω των πρόθυμων για δράση! Όποιος μιλάει και όποιος ακούει δεν έχει πίσω του μια διαφορετική εμπειρία του κόσμου, κι αν κάποτε την είχε τώρα πια την έχει ξεχάσει, επειδή ο κόσμος που προσφέρουν τα ΜΜΕ είναι όλο και περισσότερο γυαλιστερός μα και ταυτόσημος.

Για τον άνθρωπο που σκέφτεται ακόμη στον «πολιτιστικό Μεσαίωνα» που ζούμε, τα τύμπανα του πολέμου ενάντια στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια ηχούν στους απροσδιόριστους χρόνους της καθημερινότητάς του, και διαπιστώνει ότι έχει γίνει πλέον θεατής του εαυτού του μέσα στην γοητεία της ελαφρότητας των μέσων μαζικής υποδούλωσης. Γιατί, «η εποχή μας είναι η πρώτη που ζητάει την ομογενοποίηση όλων των ανθρώπων ως προϋπόθεση της ύπαρξής τους», γράφει Ιταλός φιλόσοφος Ουμπέρτο Γκαλιμπέρτι. Γιατί, οι ισχυροί που κανονίζουν τις τύχες του κόσμου δεν συγχωρούν την δυνατότητα να μπορείς να εκφράζεις μια διαφορετική άποψη.

Παρ’ όλα αυτά, δεν αντιλαμβανόμαστε ολάκερα με πόσες αλυσίδες μας έχει δέσει ως άλλους ηλίθιους η μαζική υποκουλτούρα. Μέσα, λοιπόν, σ’ όλο αυτό τον κόσμο των ηλιθίων, άντε εσύ να αποδείξεις πως δεν είσαι ελέφαντας! Αυτή η «ιερή εξέταση» του 21ου αιώνα πραγματικά πετυχαίνει τον σκοπό της, έτσι που ο γελασμένος καταναλωτής όλων των τηλεσκουπιδιών και των διάφορων φυλλάδων δεν έχει αντιληφθεί ότι τον κοροϊδεύουν όπως κορόιδευαν παλιά και περιγελούσαν τους ζητιάνους!

Τελικά, βλέπετε το άτομο κάτω από όλα αυτά, να χάνει την προσωπικότητά του και μάλιστα αισθάνεται και ηθική ικανοποίηση γι’ αυτό!!!! Ούτε προσβεβλημένο ούτε ταπεινωμένο αισθάνεται το άτομο και η ικανοποίησή του για το ηθικό του κατάντημα το γελοιοποιεί ακόμη περισσότερο. Είναι πέρα για πέρα ικανοποιημένο με τα πρότυπα συμπεριφοράς που του επιβάλλουν τα ΜΜΕ και ειδικά η τηλεόραση, ακόμα και στην περίπτωση που αισθάνεται βαθιά μέσα του πως αυτά όλα είναι ξένα προς αυτό! Για αυτό, λοιπόν, βγήκαν και οι εταιρείες σφυγμομέτρησης της τηλεθέασης. Η υψηλή τηλεθέαση δίνει ακριβές διαφημίσεις και αυτές με την σειρά τους καλωδιομένους καταναλωτές με…

Neuromarketing: Το Νέο «Λαγωνικό» της Διαφήμισης

Οι ειδικοί του Νευρομάρκετινγκ (Neuromarketing) αναζητούν τα κουμπιά των καταναλωτικών επιλογών μας, με τη βοήθεια της λειτουργικής μαγνητικής τομογραφίας, μιας και ο καλύτερος τρόπος για να γνωρίσει κανείς τον άλλον, τις επιθυμίες και τις προσδοκίες του, αλλά και τα γούστα και τις προτιμήσεις του, είναι να μπορέσει να διαβάσει τη σκέψη του! Κάτι τέτοιο στην καθημερινότητα των κοινών θνητών αποτελεί πολλές φορές διακαή και ευσεβή πόθο. Στον χώρο της διαφήμισης, λοιπόν σήμερα, επιστήμονες προσπαθούν με τη βοήθεια μαγνητικών τομογράφων να ανιχνεύσουν τα μυστικά του εγκεφάλου μας για να αγρεύσουν υποψήφιους πελάτες!

Το δυνατό του σημείο είναι ότι «επικοινωνεί» απευθείας με τον εγκέφαλο του καταναλωτή με τη βοήθεια της νευροεπιστήμης. Παρ’ ότι εγείρει επιστημονικές και δεοντολογικές αντιρρήσεις, κάνει ήδη τα πρώτα βήματά του στην Αμερική, στην Ευρώπη και στην Ελλάδα.

Στόχος του Νευρομάρκετινγκ είναι να δώσει σίγουρες απαντήσεις για την ανταπόκριση των καταναλωτών προκειμένου να βοηθήσει στην καλύτερη προώθηση των εταιρειών και των προϊόντων τους. Πολλοί ερωτώμενοι, ενσυνείδητα ή ασυνείδητα, δεν απαντούν πάντοτε με ειλικρίνεια στα ερωτηματολόγια των ερευνών αγοράς. Έτσι το νευρομάρκετινγκ προσπαθεί να ξεπεράσει αυτόν τον σκόπελο, φθάνοντας στα βάθη του ανθρώπινου ασυνειδήτου και με τη βοήθεια της λειτουργικής μαγνητικής τομογραφίας (fMRI) που καταγράφει τις αντιδράσεις του εγκεφάλου εθελοντών σε διάφορες εικόνες και ερεθίσματα –όπως, πχ, το χρώμα ή το σχήμα μιας συσκευασίας, τα διαφημιστικά μηνύματα ενός προϊόντος, το όνομα μιας εταιρείας– για την καλύτερη διερεύνηση των καταναλωτικών συνηθειών τους, του τρόπου με τον οποίο προβαίνουν στις καταναλωτικές επιλογές τους και την αντίδρασή τους στο λεγόμενο «branding», στο κύρος και στην εικόνα που έχει μια εταιρεία στη συνείδησή τους.

Οι ρίζες του Νευρομάρκετινγκ βρίσκονται στις έρευνες του νευροεπιστήμονα Αντόνιο Νταμάσιο, ο οποίος πριν από μία δεκαετία είχε διαπιστώσει ότι οι άνθρωποι, όταν λαμβάνουν αποφάσεις, δεν χρησιμοποιούν μόνο το «λογικό» αλλά και το «συναισθηματικό» τμήμα του εγκεφάλου τους.

Ο σταθμός όμως που σηματοδότησε τη γέννησή του ήταν το περίφημο πείραμα «Coca/Pepsi», που πραγματοποίησε το 2004 ο Ριντ Μόνταγκιου στο Ιατρικό Κολέγιο Μπέιλορ. Ο αμερικανός επιστήμονες εξέτασε με μαγνητική τομογραφία εθελοντές ενώ δοκίμαζαν Pepsi και Coca-Cola. Το πρώτο τεστ ήταν μια «δοκιμή στα τυφλά» στην οποία οι εξεταζόμενοι δεν γνώριζαν ποιο αναψυκτικό πίνουν: οι περιοχές του εγκεφάλου που δραστηριοποιήθηκαν περισσότερο στην τομογραφία ήταν οι λεγόμενες περιοχές της «ανταμοιβής», οι οποίες συνδέονται με την απόλαυση και την ικανοποίηση, και οι εθελοντές ήταν μοιρασμένοι σχεδόν στη μέση στην προτίμησή τους προς τη μία ή την άλλη μάρκα του αναψυκτικού. Στο δεύτερο τεστ οι εξεταζόμενοι γνώριζαν τι έπιναν και τα αποτελέσματα ήταν εντελώς διαφορετικά, καθώς η Coca-Cola εμφανίστηκε να υπερτερεί έναντι της Pepsi Cola. Εκτός από τις περιοχές της ανταμοιβής, υπήρχε έντονη δραστηριότητα και στις περισσότερο «κριτικές» περιοχές της μνήμης, στον προμετωπιαίο φλοιό και στον ιππόκαμπο. Τρεις στους τέσσερις εθελοντές δήλωσαν ότι προτιμούν την Coca-Cola και, βάσει των αποτελεσμάτων της τομογραφίας, η επιλογή τους αυτή δεν στηριζόταν μόνο στην απόλαυση που τους πρόσφερε το συγκεκριμένο αναψυκτικό αλλά και στην εικόνα που είχαν για την εταιρεία παραγωγής του.

Τον περασμένο Ιανουάριο, με μια μελέτη που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Neuron, ο ψυχολόγος του Πανεπιστημίου Στάνφορντ Μπράιαν Νούτσον προχώρησε το ζήτημα ακόμη πιο πέρα, υποστηρίζοντας ότι τα «συναισθήματα προσμονής» όπως τα ονομάζει, είναι «πρωτόγονοι» μηχανισμοί οι οποίοι σχετίζονται περισσότερο με το ένστικτο και το συναίσθημα και όχι με τη γνώση και τη λογική, επηρεάζουν τη λήψη των ανθρώπινων αποφάσεων με στόχο την επιβίωση. Ο κ. Νούτσον και η ομάδα του έκαναν το εξής πείραμα: έδωσαν σε εθελοντές από 20 δολάρια και, ενώ ήταν συνδεδεμένοι με τον μαγνητικό τομογράφο, τους πρόβαλαν τις εικόνες 80 προϊόντων με αναγραφόμενες τιμές λέγοντάς τους ότι μπορούσαν να αγοράσουν όποιο από αυτά ήθελαν. Όταν οι εθελοντές έβλεπαν προϊόντα τα οποία τους άρεσαν, οι ερευνητές παρατηρούσαν έντονη δραστηριότητα στον επικλινή πυρήνα, περιοχή του εγκεφάλου η οποία σχετίζεται με την προσμονή ευχάριστων αποτελεσμάτων. Αν ωστόσο έκριναν ότι η τιμή του προϊόντος ήταν πολύ υψηλή, η έντονη δραστηριότητα παρατηρούνταν στην περιοχή της νήσου, η οποία σχετίζεται με την προσμονή οδυνηρών αποτελεσμάτων. «Η ιδέα» εξήγησε ο κ. Νούτσον παρουσιάζοντας την έρευνά του «είναι ότι, αν κοιτάξει κανείς μέσα στον εγκέφαλο των ανθρώπων ακριβώς προτού λάβουν ορισμένες αποφάσεις, μπορεί να ελέγξει αυτά τα δύο συναισθήματα και να προβλέψει καλύτερα τι πρόκειται να κάνουν. Πιστεύω ότι τα συναισθήματα προσμονής δεν επηρεάζουν απλώς αλλά κατευθύνουν τη λήψη των αποφάσεων».

Οι έρευνες, πάντως, στον ανθρώπινο εγκέφαλο βρίσκονται ακόμη στην αρχή τους και οι επιστήμονες, όπως παραδέχονται οι ίδιοι, έχουν ακόμη πολλά να μάθουν. Τα πρώτα αποτελέσματά τους έχουν αρχίσει ωστόσο ήδη να χρησιμοποιούνται από ειδικούς του μάρκετινγκ για να «διαβάσουν» τις καταναλωτικές αντιδράσεις του κοινού.

Παρ’ ότι, όμως, οι νευροεπιστήμονες προειδοποιούν ότι η καταναλωτική μας συμπεριφορά αποτελεί ένα σύστημα ιδιαίτερα πολύπλοκο το οποίο δεν ακολουθεί απλούς και μεμονωμένους κανόνες, ήδη εταιρείες του Νευρομάρκετινγκ έχουν αρχίσει να κάνουν σιγά σιγά την εμφάνισή τους προκαλώντας αντικρουόμενες αντιδράσεις. Κάποιοι καλωσορίζουν τον νέο τομέα, άλλοι όμως, με πρώτες ορισμένες αμερικανικές οργανώσεις καταναλωτών, θεωρούν ότι όλες αυτές οι προσπάθειες αποσκοπούν στον εντοπισμό ενός «buy button» ή «διακόπτη της αγοράς» στον εγκέφαλό μας, τον οποίο ο Μεγάλος Αδελφός Διαφημιστής θα μπορεί να ενεργοποιεί κατά το δοκούν. Ο βετεράνος διαφημιστής Allan Middleton, που διδάσκει μάρκετινγκ στο πανεπιστήμιο York, υποστηρίζει πως: «Αν τελικά όλο αυτό λειτουργήσει, τότε θα βιώσουμε μαζί το 1984 του Όργουελ και τον Θαυμαστό Καινούργιο Κόσμο του Χάξλεϋ.»

Για όλα αυτά καλό θα ήταν να πάμε ενάντια στην απάθεια την αναισθησία και στο «τίποτε. Να πάμε ενάντια στην μηδενιστική κουλτούρα των ΜΜΕ με την γενική ύπνωση και την αυτοκρατορία της βίας και του sex. Και για να μην συμβούν τα προαναφερόμενα, καλούμαστε να υψώσουμε την συνείδηση της ευαισθησίας και να μπούμε στην διάσταση της ελευθερωμένης απ’ όλα αυτά ανθρωπότητας, γιατί, στην πραγματικότητα, αυτό που θέλουμε είναι καλύτερη πληροφόρηση, αυτό το είδος της πολύτιμης πληροφορίας, που οικοδομεί και μας βοηθάει να εξελίξουμε τον εαυτό μας και την ανθρώπινη κοινωνία στο σύνολό της. Ναι, θα μας άρεσαν αυτά και το πιο σπουδαίο είναι ότι έχουμε τα μέσα για να αντισταθούμε, μιας και το μυαλό μας και τα συναισθήματά μας είναι ακόμη δικά μας!

Η ΣΑΣΗ ΧΟΤΖΟΓΛΟΥ είναι ψυχολόγος και ερευνήτρια εναλλακτικών μεθόδων θεραπείας.

Το κλειδί της οικονομική ευημερίας είναι η δημιουργία μιας οργανωμένης μη-ικανοποίησης!

Όσο πιο αθώα δείχνει μια εκπομπή στην τηλεόραση ή ένα σήριαλ, ή και ένα ανάγνωσμα μιας φυλλάδας, τόσο πιο επικίνδυνο –ενδεχομένως– αποδεικνύεται.

Ο άνθρωπος είναι πια φυλακισμένος όχι στο σπίτι του αλλά στον καναπέ του!

Ο Homo sapiens έγινε Homo-televizione και έτσι, στόχος των τυφλών οικονομικών δυνάμεων που κυβερνούν την ζωή του. Τα ΜΜΕ έγιναν πλέον βιομηχανία παραγωγής ηλιθίων!!!

Δυστυχώς, οι ηλίθιοι είναι όχι μόνο αήττητοι, αλλά μπορούν να συμπαρασύρουν και εκατοντάδες λογικά σκεπτόμενους!

Οι προσπάθειες του Νευρομάρκετινγκ αποσκοπούν στον εντοπισμό ενός «buy button» ή «διακόπτη της αγοράς» στον εγκέφαλό μας, τον οποίο ο Μεγάλος Αδελφός Διαφημιστής θα μπορεί να ενεργοποιεί κατά το δοκούν.
Πηγή Περιοδικό Ζενίθ

Σάββατο 21 Ιουλίου 2012

Πνευματική ζωή στην Κωνσταντινούπολη των Παλαιολόγων


1. Εισαγωγή

Παρά τη δυσχερή πολιτική θέση της αυτοκρατορίας των Παλαιολόγων και το τεράστιο πρόβλημα οικονομικής στενότητας που αντιμετώπιζε το βυζαντινό κράτος, η πνευματική ζωή σημείωσε εντυπωσιακή ακμή, προσφέροντας σημαντικότατη παραγωγή σε όλους τους τομείς· αυτή η παραγωγή έχει συχνά συσχετιστεί με το φαινόμενο της Αναγέννησης, που γνώρισε ακμή στην Ιταλία ακριβώς τη στιγμή κατά την οποία το Βυζάντιο κατέρρεε, κατά το 15ο αιώνα. Ωστόσο, όπως έχουν παρατηρήσει οι μελετητές, αυτή η πνευματική παραγωγή δεν είναι ομοιόμορφα κατανεμημένη σε όλη την Παλαιολόγεια περίοδο. Η μεγάλη πνευματική ακμή συντελέστηκε κυρίως από τα τέλη του 13ου έως τα μέσα του 14ου αιώνα, με σαφή υποχώρηση στη συνέχεια. Αυτό ερμηνεύεται κατά κύριο λόγο ως επακόλουθο της προϊούσας πτώχευσης του βυζαντινού κράτους, αλλά έχει συνδεθεί και με μια λιγότερο ευνοϊκή πνευματική ατμόσφαιρα μετά τη ησυχαστική έριδα και την επικράτηση αντικοσμικών, μοναστικών κύκλων στην Εκκλησία.

2. Εκπαίδευση

Ορφανοτροφείο Αγ. Παύλου σήμερα
Φωτογραφία απόeistinpolin330.blogspot.com
Στο Βυζάντιο η εκπαίδευση ήταν τριών βαθμίδων. Η χαμηλότερη βαθμίδα, τα ιερά γράμματα, περιλάμβανε την ανάγνωση και τη γραφή και κάποιες βασικές γραμματικές γνώσεις. Θεωρείται πως ήταν γενικά προσιτή στις οικογένειες καλού οικονομικού επιπέδου, στις πόλεις και σε κάποια μεγάλα χωριά και μόνο για τα αρσενικά παιδιά. Για την Κωνσταντινούπολη την εποχή αυτή
διαπιστώνουμε απλώς την ύπαρξή της (από τις αναφορές σε δασκάλους), δεν μπορούμε όμως να βγάλουμε ποσοτικά συμπεράσματα για την ευρύτητα της εγγραμματοσύνης.1 Την επόμενη βαθμίδα, την εγκύκλιο παιδεία, την αναλάμβαναν κυρίως λόγιοι δάσκαλοι επ’ αμοιβή και ήταν προσιτή μόνο σε πιο εύπορες ομάδες. Μέσα από επιστολές, αναφορές, ακόμα και σάτιρες, παίρνουμε μια εικόνα για τους δασκάλους αυτούς και τον κύκλο των μαθητών τους. Σύμφωνα με μία πληροφορία, ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Η΄ θέλησε, μετά την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1261, να ανασυστήσει μια δημόσια σχολή εγκυκλίου παιδείας στο Ορφανοτροφείο του Αγίου Παύλου, παλιό ίδρυμα του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού. Δεν είναι βέβαιο αν το εγχείρημα πέτυχε και για πόσο επιβίωσε το σχολείο αυτό. Μία αντίστοιχη πληροφορία υπάρχει για την επανίδρυση «πατριαρχικής σχολής», με πρωτοβουλία του πατριάρχη Γερμανού Γ΄ (1265-66). Δεν επρόκειτο για σχολείο εγκυκλίου παιδείας, αλλά προοριζόταν κυρίως για την περαιτέρω εκπαίδευση των κληρικών. Και σε αυτή την περίπτωση, το μέλλον της συγκεκριμένης πρωτοβουλίας είναι αβέβαιο.2 Το ανώτερο επίπεδο της εκπαίδευσης, το οποίο επικεντρωνόταν στη φιλοσοφία, τη ρητορική και τις θετικές επιστήμες, ήταν αντικείμενο ενασχόλησης μιας ομάδας διακεκριμένων λογίων. Μαθητές τους ήταν οι γόνοι της αριστοκρατίας, αλλά και ταλαντούχοι νέοι από κατώτερα στρώματα που επιθυμούσαν να σταδιοδρομήσουν ως λόγιοι. Η διδασκαλία αυτή δεν υποστηριζόταν μόνο από τα δίδακτρα των μαθητών, αλλά και από το κράτος, το οποίο παραδοσιακά είχε συμφέρον να στηρίζει την εκπαίδευση των ατόμων που θα στελέχωναν το διοικητικό μηχανισμό του. Την εποχή των Παλαιολόγων δεν υπήρχαν σταθερές μισθωτές θέσεις διδασκάλων, όπως σε παλαιότερες περιόδους, αλλά κάποιοι λόγιοι μπορούσαν να τύχουν έμμεσης κρατικής υποστήριξης αν τους παραχωρούνταν κάποιο εισόδημα, ανεξάρτητα ή με τη μορφή ενός οφφικίου της αυλής.3 Άλλοι πάλι μπορεί να αναλάμβαναν εκκλησιαστικά αξιώματα ή και επισκοπικές θέσεις. Κάποιοι φαίνεται πως ζούσαν και δίδασκαν σε αυτοκρατορικά μοναστήρια της Κωνσταντινούπολης (επίσης ένας έμμεσος τρόπος εξασφάλισης του βιοπορισμού τους). Γενικότερα, το οικονομικό επίπεδο των λογίων την εποχή αυτή κάλυπτε ευρύ φάσμα, από εύπορους κρατικούς λειτουργούς μέχρι απλούς δασκάλους στα όρια της πενίας.

Πρώτος γνωστός διδάσκαλος στο ανώτατο επίπεδο μετά το 1261 είναι ο Γεώργιος Ακροπολίτης, από τον οποίο ξεκινά μια αλυσίδα λόγιων διδασκάλων, με πιο γνωστούς το Γεώργιο τον Κύπριο και το Μάξιμο Πλανούδη το 13ο αιώνα. Γνωρίζουμε περίπου 30 ονόματα λογίων οι οποίοι άσκησαν κάποιου είδους παιδευτική δραστηριότητα (όχι απαραίτητα στο ανώτατο επίπεδο) στην Κωνσταντινούπολη μέχρι το τέλος της αυτοκρατορίας.4

3. Φιλολογική και αντιγραφική δραστηριότητα

Αναμφίβολα η μεγαλύτερη συμβολή των Κωνσταντινουπολιτών λογίων της εποχής των Παλαιολόγων στη μετέπειτα πορεία του ευρωπαϊκού πολιτισμού έγκειται όχι τόσο στα πρωτότυπα δημιουργήματά τους, όσο στη διάσωση και μελέτη πολύ μεγάλου μέρους της αρχαίας αλλά και της μεσαιωνικής ελληνικής γραμματείας. Οι πρωταγωνιστές της παλαιολόγειας αναγέννησης δεν ενδιαφέρονταν μόνο να εμπλουτίσουν τις βιβλιοθήκες τους με νέα αντίγραφα των Ελλήνων συγγραφέων, αλλά εργάστηκαν και για την αποκατάσταση των κειμένων, θέτοντας τις βάσεις της κριτικής φιλολογικής έκδοσης. Σε πολύ μεγάλο ποσοστό τα έργα της ελληνικής γραμματείας έφτασαν έως εμάς μέσα από χειρόγραφα του 13ου-15ου αιώνα. Μεγάλο ρόλο βέβαια έπαιξε το γεγονός ότι το ενδιαφέρον και η δραστηριότητα των Βυζαντινών λογίων συνεχίστηκαν χωρίς διακοπή στην Ιταλία του 15ου αιώνα, όπου οι λόγιοι αυτοί βρήκαν μαθητές, εργοδότες και αγοραστές για τα βιβλία τους στους κύκλους των ουμανιστών. Επίσης για τη διευκόλυνση της εκμάθησης των ελληνικών και τη μελέτη των κλασικών συγγραφέων συνέγραψαν γραμματική, σχόλια και παραφράσεις.

Από τους Βυζαντινούς φιλολόγους της εποχής μπορούν να αναφερθούν, για παράδειγμα, ο Μάξιμος Πλανούδης (τέλη 13ου αιώνα), ο οποίος μεταξύ άλλων εξέδωσε τα έργα του Πλουτάρχου και μία ανθολογία ελληνικών επιγραμμάτων, ο μαθητής του Μανουήλ Μοσχόπουλος, ο Γεώργιος Παχυμέρης, ο Θεόδωρος Μετοχίτης και ο Νικηφόρος Γρηγοράς (14ος αιώνας), ο Ιωάννης Χορτασμένος και ο Γεώργιος Χρυσοκόκκης (15ος αιώνας), χωρίς να περιλαμβάνουμε λόγιους που έζησαν σε άλλες πόλεις της αυτοκρατορίας.5

4. Μαθηματικά και αστρονομία

Η αριθμητική και η γεωμετρία, μαζί με τις σχετικές επιστήμες της αστρονομίας και της μουσικής θεωρίας, αποτελούσαν την τετρακτύν των επιστημών που διδάσκονταν στο ανώτατο επίπεδο. Κάποιοι λόγιοι της εποχής των Παλαιολόγων ωστόσο δεν αρκέστηκαν στη διδασκαλία των αρχαίων αυθεντιών, αλλά ασχολήθηκαν με τον πρωτότυπο σχολιασμό τους και, σε κάποιες περιπτώσεις, δε δίστασαν να προτείνουν τομές με την παράδοση. Ο Μάξιμος Πλανούδης, για παράδειγμα, πρότεινε την υιοθέτηση των ινδικών (δηλαδή των «αραβικών») ψηφίων στην αριθμητική,6 ενώ ο Νικηφόρος Γρηγοράς εισηγήθηκε τη διόρθωση του ιουλιανού ημερολογίου δύο αιώνες πριν υιοθετηθεί στη Δύση.7 Ο αστρονόμος Γρηγόριος Χιονιάδης (τέλη 13ου αιώνα) αντιλήφθηκε πως η αστρονομία είχε προοδεύσει στο Ισλάμ κατά το Μεσαίωνα και ταξίδεψε έως την Περσία για να μελετήσει την αραβοπερσική παράδοση, την οποία και ενσωμάτωσε στο έργο του.8 Με τα μαθηματικά ασχολήθηκαν επίσης ο Γεώργιος Παχυμέρης, ο Νικόλαος Ραβδάς, ο Μανουήλ Μοσχόπουλος, ενώ με την αστρονομία ασχολήθηκε ιδιαίτερα ο Θεόδωρος Μετοχίτης, στον οποίο ο μαθητής του Νικηφόρος Γρηγοράς αποδίδει την αναβίωση της επιστήμης αυτής έπειτα από αιώνες λήθης. Άλλος διακεκριμένος αστρονόμος είναι ο Θεόδωρος Μελιτηνιώτης (μέσα 14ου αιώνα).9 Ο πιο γνωστός θεωρητικός της μουσικής είναι ο Μανουήλ Βρυέννιος (περ. 1300), συγγραφέας μιας πραγματείας με τίτλο «αρμονικά». Σώζονται επίσης πραγματείες για τη φυσική, την οπτική και για άλλες φυσικές επιστήμες. Μπορούμε γενικά να εικάσουμε πως η ποιότητα και η πρωτοτυπία της ενασχόλησης των Βυζαντινών λογίων με τις θετικές επιστήμες θα μπορούσε να έχει θέσει τις βάσεις για πραγματική πρόοδο σε αυτό τον τομέα· όμως, αυτή η πτυχή της δραστηριότητάς τους, σε αντίθεση με τη φιλολογική τους δραστηριότητα, δεν είχε απήχηση στη Δύση, όπου παρέμεινε σχετικά άγνωστη και έτσι δεν είχε συνέχεια.

5. Φιλοσοφία

Στο μεσαιωνικό κόσμο η φιλοσοφία είναι στενά συνδεδεμένη με τη θεολογία. Η μη θεολογική πτυχή της φιλοσοφικής δραστηριότητας στο Βυζάντιο ήταν κυρίως η μελέτη και ο σχολιασμός της αρχαίας φιλοσοφίας, και ιδιαίτερα του Αριστοτέλη, του Πλάτωνα και των νεοπλατωνικών. Η μελέτη του Αριστοτέλη ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη, μεταξύ άλλων και για εκπαιδευτικούς σκοπούς, με πιο γνωστούς σχολιαστές πριν από τα μέσα του 14ου αιώνα το Μανουήλ Ολόβωλο, τον Ιωάννη Πόθο Πεδιάσιμο και κυρίως το Γεώργιο Παχυμέρη.10 Η πλατωνική και νεοπλατωνική φιλοσοφία αντιμετώπιζαν την καχυποψία της Εκκλησίας, όμως στις αρχές του 14ου αιώνα ο Θεόδωρος Μετοχίτης τη μελέτησε σε βάθος και αντάλλαξε με το Νικηφόρο Χούμνο επιχειρήματα υπέρ και κατά των πλατωνικών και αριστοτελικών θεωριών, στο πλαίσιο της γνωστής διαμάχης τους, που προϊδεάζει για τη μετέπειτα αντιπαράθεση πλατωνικών και αριστοτελικών.11Λίγο νωρίτερα, ο Μάξιμος Πλανούδης είχε μεταφράσει από τα λατινικά την Παραμυθία της Φιλοσοφίας του χριστιανού νεοπλατωνικού φιλοσόφου του 6ου αιώνα Βοήθιου, ενώ θαυμαστής της πλατωνικής φιλοσοφίας φαίνεται πως ήταν και ο Νικηφόρος Γρηγοράς.

Μέχρι την τέταρτη δεκαετία του 14ου αιώνα η «θύραθεν» φιλοσοφία επισκίαζε τη θεολογία, αν και αρκετές πραγματείες γράφτηκαν κυρίως για τα ζητήματα τριβής με τους καθολικούς, όπως για το θέμα της εκπόρευσης του Αγίου Πνεύματος. Όμως γύρω στα μέσα του αιώνα η ησυχαστική έριδα, δηλαδή η διαμάχη γύρω από τις απόψεις του Γρηγορίου Παλαμά, κυριάρχησε στη φιλοσοφική συζήτηση και ενέπλεξε τους πιο σημαντικούς λόγιους της εποχής.12 Ο Παλαμάς, ο οποίος μόνο μικρό μέρος της ζωής του έζησε στην Κωνσταντινούπολη, προσπάθησε, απαντώντας στην κριτική του Βαρλαάμ του Καλαβρού, να παράσχει φιλοσοφική στήριξη στην πρακτική διαλογισμού που από τα τέλη του 13ου αιώνα είχε γίνει ιδιαίτερα δημοφιλής μεταξύ κάποιων μοναχών, οι οποίοι αποζητούσαν μια μυστική εμπειρία άμεσης επαφής με το θείο. Η θέση του Παλαμά ότι η ουσία του Θεού μπορεί να προσεγγιστεί με μυστικιστικό τρόπο και όχι με τη μεσολάβηση της λογικής προκάλεσε την αντίδραση αρχικά του Γρηγορίου Ακινδύνου και στη συνέχεια του πιο διακεκριμένου φιλοσόφου της Κωνσταντινούπολης, του Νικηφόρου Γρηγορά. Η καταδίκη των αντιπάλων του Παλαμά από την Εκκλησία μετά το 1347 έκανε τους φιλοσόφους πιο διστακτικούς να πάρουν θέση σε θεολογικά ζητήματα, ενώ κάποιοι από αυτούς απομακρύνθηκαν εντελώς από την ορθόδοξη Εκκλησία. Ο αριστοτελισμός στο Βυζάντιο έλαβε νέα ώθηση όταν το δεύτερο μισό του 14ου αιώνα ο Δημήτριος Κυδώνης μετέφρασε τη Summa Theologica του Θωμά Ακινάτη, ενώ ο πλατωνισμός γνώρισε τον κορυφαίο εκφραστή του στο πρόσωπο του νεοπλατωνικού Πλήθωνος (Γεωργίου Γεμιστού)· ο τελευταίος έζησε και δίδαξε στην Κωνσταντινούπολη το 15ο αιώνα, πριν τελικά καταφύγει στην αυλή του Μυστρά.13 Ο Πλήθων ταξίδεψε στην Ιταλία στο πλαίσιο της Συνόδου της Φερράρας και της Φλωρεντίας (1439), όπου συνέβαλε ιδιαίτερα στην ανάπτυξη του πλατωνισμού μεταξύ των ουμανιστών, ενώ είναι γνωστή και η διαμάχη του με τον αριστοτελικό Γεώργιο Σχολάριο. Ο νεοπλατωνισμός του Πλήθωνος έφτασε μέχρι το σημείο της πρότασης για εγκατάλειψη του xριστιανισμού και υιοθέτηση ενός θρησκευτικού συστήματος εμπνευσμένου από την αρχαία θρησκεία, παράλληλα με την εγκαθίδρυση μιας ουτοπικής πολιτείας, όπως περιγραφόταν στους Νόμους του (έργο που καταστράφηκε μετά το θάνατό του με εντολή του –πατριάρχη πλέον– Σχολάριου).

Αν και η υστεροβυζαντινή φιλοσοφία δε διεκδίκησε κάποιο σπουδαίο ρόλο στην εξέλιξη της σκέψης στην Ευρώπη, αξίζει να παρατηρηθεί ότι είχε ξεφύγει από το στείρο σχολιασμό των αρχαίων φιλοσόφων και, σε κάποιες περιπτώσεις, έτεινε να παρακάμψει το άκαμπτο πλαίσιο που της έθετε το χριστιανικό δόγμα. Επίσης κάποιοι στοχαστές έτειναν να εντάξουν τους προβληματισμούς τους στα ευρύτερα ρεύματα που είχαν αναπτυχθεί στη Δυτική Ευρώπη. Η σημαντικότερη κληρονομιά της είναι ίσως η διάδοση της πλατωνικής φιλοσοφίας στην Ιταλία, όπου βρήκε ένθερμους οπαδούς μεταξύ των ουμανιστών. Εκτός από τον Πλήθωνα, αξίζει να αναφερθεί η συνεισφορά του Κωνσταντινουπολίτη δασκάλου Ιωάννη Αργυρόπουλου, ο οποίος μετά την Άλωση εγκαταστάθηκε και δίδαξε στη Φλωρεντία. Σε εντελώς άλλο μήκος κύματος, η μυστικιστική θεολογία του Γρηγορίου Παλαμά, για πολλούς αιώνες μετά, επηρέαζε τη θεολογική σκέψη στις ελληνικές περιοχές, αλλά και σε ολόκληρο τον ορθόδοξο κόσμο.

6. Ρητορική

Η ρητορική στο Βυζάντιο ακολουθούσε ως προς τη σύνθεση και τη γλώσσα αυστηρούς κανόνες που είχαν διαμορφωθεί ήδη κατά την αρχαιότητα και γενικά δε διακρινόταν για την πρωτοτυπία της. Τα ρητορικά κείμενα (εγκώμια, συμβουλευτικοί, επικήδειοι λόγοι) γράφονταν όχι τόσο για να εκφωνηθούν (αν και αυτό συνέβαινε), όσο για να διαβαστούν, και ο βασικός τους στόχος ήταν η επίδειξη της ικανότητας του συντάκτη τους να συμμορφώνεται προς τα δεδομένα πρότυπα.14 Ωστόσο, η προσεκτικότερη ανάγνωσή τους σε πρόσφατες μελέτες έδειξε πως, κατά την ύστερη περίοδο, υπάρχουν περιπτώσεις όπου τα ρητορικά κείμενα εκφράζουν πρωτότυπες θέσεις, φιλοσοφικές ή πολιτικές.15 Λόγους συνέγραψαν οι περισσότεροι λόγιοι της περιόδου. Αν και ο πιο διακεκριμένος ίσως ρήτορας, ο Θωμάς Μάγιστρος, έζησε στη Θεσσαλονίκη, ανάμεσα στους συγγραφείς της Κωνσταντινούπολης θα ξεχωρίζαμε τους λόγους που έγραψαν ο Μανουήλ Ολόβωλος, ο Νικηφόρος Χούμνος, ο Θεόδωρος Μετοχίτης, ο Δημήτριος Κυδώνης, ή, τις τελευταίες δεκαετίες πριν από την Άλωση, ο Μανουήλ Β΄, ο Ισίδωρος Κιέβου και άλλοι.

7. Επιστολογραφία

Για τους Βυζαντινούς λόγιους η επιστολογραφία δεν ήταν μόνο ιδιωτική υπόθεση, αλλά, όπως και η συγγραφή λόγων, έτσι και η συγκέντρωση και δημοσιοποίηση των επιστολών τους ήταν ένας τρόπος να επιδείξουν την ευχέρειά τους στη χρήση της γλώσσας, καθώς και τη γνώση των κλασικών κειμένων, από τα οποία παρέθεταν αφειδώς αποσπάσματα.16 Σώζονται αρκετές συλλογές επιστολών από την εποχή των Παλαιολόγων (αναφέρουμε, για παράδειγμα, εκείνες που έγραψαν οι: Μάξιμος Πλανούδης, Μιχαήλ Γαβράς, Μανουήλ Γαβαλάς, Δημήτριος Κυδώνης). Αν και χρήσιμες για τους ιστορικούς, το αισθητικό ενδιαφέρον τους είναι για τους πιο πολλούς σύγχρονους αναγνώστες ανύπαρκτο.

8. Ιστορία

Την περίοδο των Παλαιολόγων γράφτηκαν τέσσερα μεγάλα ιστοριογραφικά έργα, άνισα ως προς την αξία τους, αν και τρεις από τους ιστορικούς (Γεώργιος Ακροπολίτης, Γεώργιος Παχυμέρης και Νικηφόρος Γρηγοράς) ήταν οι πιο διακεκριμένοι ίσως λόγιοι –καθένας στην εποχή του–, ενώ ο τέταρτος (ο Ιωάννης Καντακουζηνός) ήταν ο βασικός πρωταγωνιστής των γεγονότων που περιγράφει.17 Πέρα από την αξία τους ως πηγών, το μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει σίγουρα η ιστορία του Παχυμέρη, ο οποίος προβληματίζεται πάνω στα βαθύτερα αίτια των εξελίξεων που βιώνει. Σε τελευταία ανάλυση η ερμηνεία του είναι προσωποκεντρική, καθώς ανάγει τα δεινά της αυτοκρατορίας στα τέλη του 13ου και τις αρχές του 14ου αιώνα, στον πολιτικό αμοραλισμό του Μιχαήλ Η΄ και την καλοπροαίρετη αβουλία του Ανδρονίκου Β΄. Δεν παραλείπει πάντως να εντάξει τα πολιτικά γεγονότα σε ένα ευρύ γεωγραφικό πλαίσιο, από τη Μογγολική Αυτοκρατορία έως τη Δυτική Ευρώπη, κάτι που είναι ενδεικτικό της εξωστρέφειας που χαρακτηρίζει πρώτη φορά τη βυζαντινή διανόηση την εποχή αυτή. Από την άλλη, ανάμεσα στην πρώτη και την έκτη δεκαετία του 14ου αιώνα, καθώς και από το 1370 μέχρι το τέλος της αυτοκρατορίας, δεν ασχολείται κανείς με τη συγγραφή ιστορίας στην Κωνσταντινούπολη.18 Έτσι η πληροφόρησή μας παρουσιάζει δυσαναπλήρωτα κενά, παρά την ύπαρξη κάποιων βραχέων χρονικών, καθώς και μιας αφήγησης για την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης το 1422.

9. Λογοτεχνία

Δεδομένου ότι η λόγια βυζαντινή γραμματεία υπηρετούσε κυρίως εκπαιδευτικούς και επιδεικτικούς σκοπούς, η αισθητική της αδιαφορούσε για αρετές όπως η πρωτοτυπία, η ειλικρίνεια ή η αμεσότητα. Άλλωστε, και λόγω της γλώσσας, τα περισσότερα λογοτεχνικά κείμενα ήταν προσιτά μόνο σε μορφωμένα άτομα, τα οποία κατείχαν τους «κώδικες» για να εκτιμήσουν αυτά τα μάλλον αδιάφορα για το σημερινό αναγνώστη έργα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα λόγιας ποίησης από την εποχή των Παλαιολόγων είναι τα επιγράμματα και άλλα ποιήματα του Μανουήλ Φιλή, στενά συνδεδεμένα με τις ανάγκες της αριστοκρατικής κοινωνίας (π.χ. επιτύμβιες ή αναθηματικές επιγραφές).19 Την Ύστερη Βυζαντινή Εποχή υπάρχει και λογοτεχνική παραγωγή σε δημώδη γλώσσα με σκοπό την τέρψη, η οποία απευθύνεται όχι μόνο στην αριστοκρατία, αλλά και στα αστικά στρώματα, ιδιαίτερα μετά τα μέσα του 14ου αιώνα.20 Περιλαμβάνει ερωτικά μυθιστορήματα (Καλλίμαχος και Χρυσορρόη, Βέλθανδρος και Χρυσάντζα, Λίβιστρος και Ροδάμνη), καθώς και διασκευές αντίστοιχων γαλλικών και ιταλικών έργων, παρωδίες-σάτιρες (όπως η Ακολουθία του Σπανού, η Παιδιόφραστος διήγησις ζώων των τετραπόδων, η Επιδημία Μάζαρι εν Άιδου, ο Καταβλαττάς, το Συναξάρι του γαδάρου κ.ά.), ψευδοϊστορικά ποιήματα (Ιστορία του Βελισάριου, Ιστορία του Αλεξάνδρου). Αν και δεν είναι σίγουρο, πολλά από αυτά τα έργα πρέπει να δημιουργήθηκαν στην πολυεθνική Κωνσταντινούπολη των Παλαιολόγων. Πρόκειται για μια παράδοση που βρίσκεται σε αντιστοιχία με τις λογοτεχνικές τάσεις στη Δυτική Ευρώπη και επιβίωσε και μετά το 1453, ιδιαίτερα στις λατινοκρατούμενες περιοχές, αποτελώντας ουσιαστικά την απαρχή της νεοελληνικής λογοτεχνίας.

10. Αποτίμηση

Ίσως δεν είναι σωστό να θεωρούμε την πνευματική αυτή κίνηση ως το πρώτο στάδιο μιας αναγέννησης που ποτέ δεν ήρθε στο Βυζάντιο. Παρατηρούμε ωστόσο πως οι λόγιοι στην υστεροβυζαντινή Κωνσταντινούπολη διακρίνονται όχι μόνο για την ευρύτητα και το βάθος της παιδείας τους, αλλά και για το ενδιαφέρον τους, πρωτόγνωρο στο Βυζάντιο, να διδαχθούν από άλλους πολιτισμούς και να διερευνήσουν νέες κατευθύνσεις. Η κατάρρευση των παραδοσιακών χρηματοδοτών τους, του αυτοκράτορα και της αριστοκρατίας, από τα μέσα του 14ου αιώνα και μετά, οδήγησε τη σύντομη αλλά λαμπρή αυτή άνθηση σε μαρασμό. Μια τουλάχιστον πτυχή του έργου των λογίων, η ενασχόληση με την αρχαία γραμματεία, μπόρεσε να μεταφερθεί και να βρει συνεχιστές στη Δύση, όπου συνεισέφερε στο ευρύτερο και σύνθετο φαινόμενο της Αναγέννησης.

1. Για την εγγραμματοσύνη το 13ο αιώνα (με στοιχεία από τη Μικρά Ασία), βλ. Oikonomides, N., “Literacy in Thirteenth-Century Byzantium: An Example from Western Asia Minor”, στο Langdon, J. κ.ά. (επιμ.), ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ. Studies in Honor of Speros Vryonis Jr. (New Rochelle 1993), σελ. 253-265. Για αναφορές σε δασκάλους, βλ. Mergiali, S., L’enseignement et les lettrés pendant l’époque des Paléologues (1261-1453) (Αθήνα 1996), σελ. 27-29.

2. Συναντάμε τους τίτλους των δασκάλων αυτής της σχολής (διδάσκαλος του Ευαγγελίου, του Ψαλτηρίου και του Αποστόλου), αλλά δεν αποκλείεται, όπως συμβαίνει με πολλούς τίτλους την εποχή αυτή, να έχουν τιμητικό χαρακτήρα και να μη συνδέονται με συγκεκριμένη θέση σε κάποια οργανωμένη σχολή. Βλ. Mergiali, S., L’enseignement et les lettrés pendant l’époque des Paléologues (1261-1453) (Αθήνα 1996), σελ. 32-33. Υπέρ της ύπαρξης της σχολής είναι ο Constantinides, C.N., Higher Education in Byzantium in the Thirteenth and Early Fourteenth Centuries (1204 - ca.1310) (Nicosia 1982), σελ. 59-65.

3. Ορισμένοι ανώτεροι αξιωματούχοι της διοίκησης ασχολούνταν παράλληλα και με τη διδασκαλία, όπως ο Γεώργιος Ακροπολίτης (PLP 518) ή ο Θεόδωρος Μετοχίτης (PLP 17982).

4. Mergiali, S., L’enseignement et les lettrés pendant l’époque des Paléologues (1261-1453) (Αθήνα 1996), σελ. 246-247.

5. Wilson, N.G., Οι λόγιοι στο Βυζάντιο (Αθήνα 1991), σελ. 293-344· Ševčenko, Ι., «Τα γράμματα και οι τέχνες την εποχή των Παλαιολόγων», στο Mango, C. (επιμ.), Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης: Ιστορία του Βυζαντίου (Αθήνα 2006), σελ. 380-391, ιδ. 381-385· Constantinides, C.N., Higher Education in Byzantium in the Thirteenth and Early Fourteenth Centuries (1204 - ca.1310) (Nicosia 1982), σελ. 137-148.

6. Ψηφοφορία κατ’ Ινδούς, Gerhardt, C.J. (επιμ.), Das Rechenbuch des Maximus Planudes (Eislebes 1865).

7. Ševčenko, Ι., «Τα γράμματα και οι τέχνες την εποχή των Παλαιολόγων», στο Mango, C. (επιμ.), Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης: Ιστορία του Βυζαντίου (Αθήνα 2006), σελ. 386.

8. Pingree, D., “Gregory Chioniades and Palaeologan Astronomy”, DOP 18 (1964), σελ. 133-160.

9. Constantinides, C.N., Higher Education in Byzantium in the Thirteenth and Early Fourteenth Centuries (1204 - ca.1310) (Nicosia 1982), σελ. 156 κ.ε.

10. Constantinides, C.N., Higher Education in Byzantium in the Thirteenth and Early Fourteenth Centuries (1204 - ca.1310) (Nicosia 1982), σελ. 117-132· Hunger, H., Βυζαντινή λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών 1: Φιλοσοφία, Ρητορική, Επιστολογραφία, Γεωγραφία (Αθήνα 1991), σελ. 66-69, 85-91· Τατάκης, Β., Η βυζαντινή φιλοσοφία (Αθήνα 1977), σελ. 216-243.

11. Ševčenko, I., Études sur la polémique entre Theodore Métochite et Nicèphore Choumnos (Brussels 1962).

12. Meyendorff, J., Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς και η Ορθόδοξη μυστική παράδοση (Αθήνα 1990)· Beck. H.-G., “Humanismus und Palamismus”, XIIe Congrès International des Études Byzantines 3 (Belgrade 1961), σελ. 63-82.

13. Woodhouse, C.M., George Gemistos Plethon: The Last of the Hellenes (Oxford 1986).

14. Hunger, H., Βυζαντινή λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών 1: Φιλοσοφία, Ρητορική, Επιστολογραφία, Γεωγραφία (Αθήνα 1991), σελ. 126 κ.ε.

15. Βλ. Angelov, D., Imperial Ideology and Political Thought in Byzantium (1204-1330) (Cambridge – New York 2007). Διαφορετική αποτίμηση της πολιτικής λειτουργίας της ρητορικής από την Κιουσοπούλου, Τ., Βασιλεύς ή οικονόμος. Πολιτική εξουσία και ιδεολογία πριν την άλωση (Αθήνα 2007), σελ. 163-200.

16. Βλ. Hunger, H., Βυζαντινή λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών 1: Φιλοσοφία, Ρητορική, Επιστολογραφία, Γεωγραφία (Αθήνα 1991), σελ. 323-348.

17. Hunger, H., Βυζαντινή λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών 2: Ιστοριογραφία, Φιλολογία, Ποίηση (Αθήνα 1992), σελ. 282-326.

18. Για την εικασία πως ο Ιωάννης Χορτασμένος συνέγραψε στα τέλη του 14ου αιώνα μία χαμένη σήμερα ιστορία, βλ. Hunger, H., Βυζαντινή λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών 2: Ιστοριογραφία, Φιλολογία, Ποίηση (Αθήνα 1992), σελ. 335.

19. Manuelis Philae Carmina, Miller, E. (επιμ.), (Paris 1855-1857, ανατ. Amsterdam 1967).

20. Beck., H.-G, Ιστορία της βυζαντινής δημώδους λογοτεχνίας (Αθήνα 1988), σελ. 191 κ.ε.· Beaton, R., Η ερωτική μυθιστορία του ελληνικού Μεσαίωνα (Αθήνα 1996).

Πηγή
Συγγραφή : Κυρίτσης Δημήτρης (27/11/2008)
Για παραπομπή: Κυρίτσης Δημήτρης, «Πνευματική ζωή στην Κωνσταντινούπολη των Παλαιολόγων», 2008,
Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Κωνσταντινούπολη
URL:

Παρασκευή 20 Ιουλίου 2012

Κωνσταντίνος Μουσούρος και τα Μουσουρικά 1847

Κωνσταντίνος Μουσούρος
Ο Κωνσταντίνος Μουσούρος-Πασάς (1807-1891) ήταν ελληνικής καταγωγής διπλωμάτης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Γεννήθηκε στη Κωνσταντινούπολη και καταγόταν απο την αρχοντική Κρητική - Φαναριώτικη οικογένεια των Μουσούρων που είχε ρίζες στο Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Ήταν γιος του Στέφανου Μουσούρου και της Κασσάνδρας, και αδελφός του Παύλου Μουσούρου. Διετέλεσε πρέσβης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην Ελλάδα, από το 1834 μέχρι 1848, επί Βασιλείας του Όθωνα και στη συνέχεια στη Βιέννη, το Λονδίνο, και το Τορίνο.
Υπήρξε σθεναρός υπερασπιστής των Οθωμανικών συμφερόντων κατά την διάρκεια της θητείας του ώς πρέσβης στην Ελλάδα και διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο (με σημαντική παρακίνηση του Άγγλου πρεσβευτή Λάϊονς) στα δύο διπλωματικά επεισόδια που έγιναν γνωστά με το όνομα Μουσουρικά, το 1847.

[Στις 23 Ιανουαρίου 1847 ο Τσάμης Καρατάσος διαπρεπής αγωνιστής του 1821 και υπασπιστής του Βασιλιά Όθωνα, παρουσιάστηκε στο Τουρκικό προξενείο στην Αθήνα για να θεωρήσει το διαβατήριο του προκειμένου να μεταβεί με τον πατέρα του στην Κωνσταντινούπολη. Ο Μουσούρος όμως αρνήθηκε να θεωρήσει το διαβατήριο κατηγορώντας τον Καρατάσο ως υποκινητή εξέγερσης στο Άγιο Όρος λίγα χρόνια πριν. Ο Όθωνας έμαθε την άρνηση Μουσούρου η οποία τον εξόργισε. ¨Ετσι στις 25 Ιανουαρίου σε χοροεσπερίδα που βρισκόταν
όλο το ξένο διπλωματικό σώμα στην Αθήνα, ο βασιλιάς με οργίλο ύφος του είπε στα γαλλικά: «J' esperais, monsieur le minister, que vous auriez eu plus d' egards pour moi» (ελληνιστί, «Ήλπιζον κύριε, ότι ο Βασιλεύς της Ελλάδος ήξιζε περισσοτέρου σεβασμού, εκείνου τον οποίον εδείξατε») και του έστρεψε τα νώτα. Ο Μουσούρος αρχικώς αιφνιδιάστηκε και πιθανά να μην έδινε συνέχεια στο ζήτημα, αλλά ο Άγγλος πρεσβευτής Λάιονς τον συμβούλεψε να αποχωρήσει αμέσως με όλη την ακολουθία του σε ένδειξη διαμαρτυρίας, κάτι που τελικώς έπραξε. Με διακοίνωση του την επόμενη ημέρα, ο Μουσούρος προσπάθησε να επιρρίψει ευθύνες για την μη σφράγιση του διαβατηρίου στον Καρατάσο (προσήλθε ακατάλληλη ώρα, του ζητήθηκε προθεσμία μέχρι τελικώς να θεωρηθεί, υπήρχαν οδηγίες από την Πύλη κτλ) και τελείωνε με την αόριστη απειλή ότι σκόπευε να ενημερώσει την κυβέρνηση του για την δημόσια προσβολή που υπέστει.
Η Ελληνική κυβέρνηση επέδωσε διακοίνωση στην Πύλη κατηγορώντας τον  Μουσούρο για την προσβολή του στο πρόσωπο του Βασιλιά Όθωνα, αλλά και για την γενικότερη ανθελληνική διαγωγή του. Η Πύλη όμως, παρασκηνιακώς ωθούμενη από την Αγγλία, αποφάσισε να σκληρύνει την στάση της. Έστειλε ένα ατμόπλοιο στην Αθήνα το οποίο κόμιζε ένα διπλωματικό τελεσίγραφο στην Ελληνική κυβέρνηση, σύμφωνα με το οποίο είτε ο ίδιος ο Κωλέττης όφειλε να μεταβεί στην οικία του  Μουσούρου και να του δηλώσει την λύπη του για το περιστατικό είτε ο Μουσούρος θα αποχωρούσε από την Αθήνα και θα διακόπτονταν οι διπλωματικές σχέσεις των δύο χωρών. Η κυβέρνηση Κωλέττη απέρριψε αμέσως το τελεσίγραφο και ο Μουσούρος αποχώρησε από την Αθήνα δημιουργώντας μεγάλη διπλωματική κρίση.  Μια συμβιβαστική επιστολή του Όθωνα στον Σουλτάνο Μετζίτ δεν έφερε αποτέλεσμα και έτσι στις 31 Μαρτίου 1847, η Πύλη απέλασε και τον Έλληνα πρεσβευτή Αργυρόπουλο από την Κωνσταντινούπολη.

Η διευθέτηση του επεισοδίου και η αποκατάσταση των ελληνοτουρκικών σχέσεων θα κρατήσει περίπου ένα χρόνο, εξαιτίας της ανάμειξης των μεγάλων Δυνάμεων, οι οποίες βρήκαν πρόσφορο έδαφος για να εκδηλώσουν τον ανταγωνισμό τους. Η Αγγλία υποκινούσε σε αδιαλλαξία την Τουρκία και εμπόδιζε κάθε συμβιβαστική προσπάθεια, θέλοντας να ανατρέψει τον γαλλόφιλο Κωλέττη, υποβοηθούμενη και από τους «Times του Λονδίνου», που χαρακτήριζαν τον έλληνα πρωθυπουργό «δόλιο, απατεώνα και χαμερπή». Για τους υποκινητές των «Μουσουρικών» δεν είχε καμία αμφιβολία και ο Μέτερνιχ που είχε δηλώσει: «Η υπόθεσις Μουσούρου είναι πολιτικόν παίγνιον της Αγγλίας. Αυτουργός της υποθέσεως είναι ο Λάιονς και εργολάβος του θεάματος ο Πάλμερστον (Υπουργός Εξωτερικών)».


Η κρίση στις σχέσεις των δύο χωρών υποδαυλιζόταν συνεχώς από τις Αγγλικές διακοινώσεις και τον παρασκηνιακό ρόλο του Λάιονς, ενώ η Πύλη είχε ξεκινήσει να πιέζει τους χριστιανούς εμπόρους της Κωνσταντινούπολης.Όταν ο Άγγλος πρεσβευτής Λάιονς επεσήμανε τις επιπτώσεις ενός οθωμανικού οικονομικού αποκλεισμού στον Κωλέττη, ο Ηπειρώτης του απάντησε: «Οι ναύται θα γίνουν πειραταί και οι τεχνίται λησταί». Σε εκείνη την συγκυρία προκηρύχθηκαν εκλογές για τις 10 Ιουλίου στις οποίες θριάμβευσε το Εθνικό (Γαλλικό) κόμμα του Κωλέττη, καθώς ο λαός στήριζε την τολμηρή και αγέρωχη πολιτική του έναντι της Πύλης. Ο αιφνίδιος θάνατος του Κωλέττη την 1η Σεπτεμβρίου, δημιούργησε κενό εξουσίας στην Ελλάδα, ανέστειλε την επιθετική Ελληνική εξωτερική πολιτική έναντι της οθωμανικής αυτοκρατορίας και επιτάχυνε την λύση του δράματος. Η Πύλη απέρριψε την συμβιβαστική επέμβαση της Αυστρίας και έστειλε νέο τελεσίγραφο στις 4 Νοεμβρίου 1847 απειλώντας πως αν η Ελληνική κυβέρνηση δεν έστελνε επίσημη διακοίνωση στον Μουσούρο στην οποία να αναφέρει την λύπη της για το συμβάν, θα κατέφευγε στα όπλα ("μέτρα έννομα και αξιοπρεπή"). Σε αυτή την δύσκολη στιγμή η Ελλάδα του Όθωνα υποχώρησε: μέσω του Τσάρου Νικολάου απέστειλε διακοίνωση στην οποία η Ελληνική κυβέρνηση εξέφραζε την λύπη της για το επεισόδιο στην χοροεσπερίδα της 13ης Φεβρουαρίου. Οι Τούρκοι υποκινούμενοι από τους Άγγλους προσπάθησαν να επιτείνουν τον Ελληνικό εξευτελισμό ζητώντας εκ νέου εξηγήσεις για τις διατυπώσεις στην διακοίνωση, αλλά η αποφασιστική ρωσική επέμβαση έδωσε τέλος στον παραλογισμό.

Οι Τούρκοι πανηγύρισαν την διπλωματική τους επιτυχία με χαρακτηριστικό τρόπο. Ο Σουλτάνος Μετζίτ προβίβασε τον υπουργό εξωτερικών Ααλή, δώρησε 250.000 γρόσια στον Μουσούρο ενώ παρασημοφόρησε όλο το προσωπικό της Οθωμανικής πρεσβείας στην Αθήνα. Ο Μουσούρος επέστρεψε θριαμβευτικά στην Αθήνα στις 25 Ιανουαρίου 1848, με μεγάλη συνοδεία και έπαρση. Η Ελληνική κυβέρνηση ζήτησε από την Πύλη να τον μεταθέσει για λόγους ασφαλείας, καθώς η Ελληνική κοινή γνώμη ήταν εξοργισμένη μαζί του, αλλά η Πύλη καθυστερούσε προβάλλοντας δικαιολογίες. Η φυσιολογική κατάληξη δεν άργησε: στις 23 Απριλίου ο Απόστολος Ναδίρης χριστιανός υπάλληλος της Τουρκικής πρεσβείας στην Αθήνα πυροβόλησε τον Μουσούρο καθώς αυτός βρισκόταν στην είσοδο της πρεσβείας. Αμέσως μετά ο Ναδίρης έφυγε φωνάζοντας "Ζήτω η Ελλάς" και συνελήφθη αμέσως. Κατά την ανάκριση δήλωσε πως δεν μπορούσε να ανεχθεί άλλο να ακούει τον Μουσούρο να βρίζει τους Έλληνες δημοσίως.  Ο Μουσούρος έχασε τον αριστερό του βραχίωνα από την επίθεση και προκλήθηκε νέα μεγάλη κρίση στην Ελληνοτουρκικές σχέσεις. Η ανάκριση των αρχών για την απόπειρα δολοφονίας κατέληξε ότι ο Ναδίρης ήταν διαταραγμένος. Σύντομα ο Μουσούρος μετατέθηκε στο Λονδίνο και το συμβάν έληξε.]


(Σημειώνεται ότι ο ίδιος ο Άγγλος πρέσβης Σερ Έντμοντ Λάιονς, αρχικός υποκινητής του περιστατικού, το 1849 πρωτοστάτησε στην υπόθεση Πατσίφικο και στα λεγόμενα Παρκερικά ή Πατσιφικά, σε βάρος της Ελλάδας.)

Ο Κωνσταντίνος Μουσούρος ή Κωστάκης Μουσούρος υπήρξε και λόγιος ελληνομαθής όπου μετέφρασε σε έμμετρη αρχαιοπρεπή διάλεκτο την "Θεία Κωμωδία" του Δάντη, την οποία και εξέδωσε στο Λονδίνο το 1883. Ήταν παντρεμένος και είχε έναν γιό, τον Στέφανο Μουσούρο, τον μετέπειτα Ηγεμόνα της Σάμου, που έλαβε σύζυγο την κόρη του σπουδαίου εθνικού ευεργέτη από την Αίγυπτο (εκ Λήμνου) Σερ Τζον Αντωνιάδη.

Πηγές
wikipedia
istorikathemata.com